به بهانه ۸۹ سالگی محمدعلی کشاورز/ شمایل مقتدر و مهربان مرد ایرانی

سیدرضا صائمی
منتقد سینما
ســــــالروز تولــــــــــد محمدعلی کشاورز یکی از چهره های بـــزرگ ســــینمای ایران، ورود به هشتاد و نه سالگی این بازیگــــر را رنــــــگ دیگـــری بخشــیده اســت. در چنیـــن شرایطی شاید حالا قدر حضور و حیات بزرگانی چون کشاورز و نصیریان بهتر از هر زمان دیگری خود را به رخ بکشد. بازیگران تکرار نشدنی که فقدان آنها خلأ بزرگی است که به این زودی‌ها قابل جبران نیست و ما را وامی دارد تا قدر امثال کشاورز را بیشتر بدانیم. بازیگری‌ زاده اصفهان که خاندان وی اصالتاً از گرجی تبارانی بودند که در زمان شاه عباس به ایران آمدند. جالب اینکه نام خانوادگی او اصلانی بوده. کشاورز اگرچه از بازیگران قدیمی است که غالباً به شکل تجربی و غریزی بازی می‌کردند، فارغ‌التحصیل هنرستان هنرپیشگی تهران و دانشکده هنرهای دراماتیک است. او از فارغ‌التحصیلان رشته نقشه‌برداری نیز هست و حتی مجری‌گری برخی برنامه‌های مربوط به نقشه‌برداری در صداوسیما را به عهده داشته. اولین فعالیت هنری وی بازی در تله‌تئاتر «خودکشی» به‌ کارگردانی علی نصیریان در سال ۱۳۳۹ بوده‌ است و حالا آخرین دوستانی هستند که از آن نسل در قید حیاتند. از کشاورز و بازی‌هایش می‌توان بیش از اینها گفت اما در یک بازخوانی اجمالی سه نقش او چنان در حافظه تاریخی مخاطب ثبت شده که برای اعتبار کارنامه او کافیست. سه نقشی که هرگز فراموش نخواهد شد. یکی نقش شعبان استخوانی یا شعبان بی‌مخ بویژه بازی فراموش نشدنی‌اش در سکانس کندن درخت. دوم نقش او در فیلم مادر که کشاورز برای بازی در این فیلم به‌کارگردانی علی حاتمی نامزد دریافت سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول مرد شد. و سوم نقش اسدالله‌خان در سریال پدرسالار که بعد از آن همه او را با نام پدرسالار می‌شناسند. با این حال در کارنامه حرفه‌ای‌اش می‌توان ردپای فیلم‌های مهمی را ردیابی و به فیلم‌هایی مثل مرگبار، خشت و آینه، برزخی‌ها، کمال الملک، مردی که موش شد، کفش‌های میرزا نوروز،  جست‌و‌جو در جزیره، ناصرالدین شاه آکتور سینما، دلشدگان، آقای بخشدار، زیر درختان زیتون، روز واقعه و کمیته مجازات اشاره کرد و البته به بازی هایش در عرصه تئاتر. او البته در سریال سلطان و شبان نیز در نقش خوابگزار اعظم خوش درخشید. آنچه در بازی محمدعلی کشاورز قابل توجه و تأمل است شمایل مردانه و جوانمردانه اوست که تصویری مقتدر از او ترسیم و تداعی می‌کند. فیزیک و چهره ظاهری او نیز به برجستگی این ویژگی کمک می‌کند. این مردانگی البته نه با خشونت که با نوعی مهربانی پدرانه همراه بوده به غیر از نقش شعبان بی‌مخ که اقتضای آن چیز دیگری بود. وقتی به کارنامه او مراجعه می‌کنیم شاید نسبت به خیلی‌ از هم نسلانش کمتر بازی کرده اما فیلم‌هایش نشان می‌دهد که او انتخاب‌های محدود اما هوشمندانه‌ای داشته و به هر فیلم و سریالی تن نمی‌داده. کارگردان‌ها و فیلمسازانی که کشاورز با آنها کار کرده نشان می‌دهد همواره گزینش کار بوده و براحتی تن به هر کاراکتر و کارگردانی نمی‌داده. کشاورز با فیلمسازان نامداری چون فرّخ غفّاری، ابراهیم گلستان، بهرام بیضایی، ناصر تقوایی، نادر ابراهیمی، علی حاتمی، داریوش مهرجویی و عباس کیارستمی همکاری کرده‌است و با بازیگران غیرایرانی چون آنتونی کوئین و ماکس فون سیدو همبازی بوده‌است. محمدعلی کشاورز با نقش‌های بزرگی در حافظه سینمایی مردم ثبت شده و خاطرات ماندگاری ساخته است. تنش سلامت و سایه‌اش مستدام باد.