بررسی دلایل لجبازی در کودکان و راه‌های برخورد با آن

سایت بدون -کودکان با تمام شیرینی‌های خود گاهی هم لجباز و سرسخت می‌شوند و طوری رفتار می‌کنند که والدین در برابر رفتارشان درمانده می‌مانند. گاهی لجبازی‌هایشان آنقدر غیرقابل‌کنترل می‌شود که نمی‌دانند در برابر این گونه رفتار‌های فرزندان خود چگونه باید واکنش نشان بدهند. گاهی بسیاری از رفتارهای والدین باعث لجبازی بیشتر کودکان می‌شود بنابراین نوع رفتار اطرافیان در آرام شدن کودک بسیار موثر است اما در برابر رفتارهای از سر لجبازی و خشم کودکان چه کارهایی باید انجام داد؟
لجبازی از چه سنی و چرا آغاز می‌شود؟
به طور کلی لجبازی همان مخالفت‌ها و «نه» گفتن‌های کودکان است که معمولا از ۳ سالگی شروع می‌شود. در این سن کودک می‌خواهد استقلال داشته باشد و هویت خود را بشناسد بنابراین مخالفت‌های اولیه را آغاز می‌کند. گاهی هم این لجبازی‌ها با خشونت، کتک زدن و جیغ کشیدن‌های کودک همراه می‌شود. معمولا این کارها قبل از ۳ سالگی هم در کودک قابل‌مشاهده است. در واقع پرخاشگری و لجبازی بسیار نزدیک به هم هستند. بچه‌ها به طور ذاتی دنبال تعامل مثبت با والدین خود هستند چون دوست دارند توجه مثبت آنها را جلب کنند اما وقتی این توجه را دریافت نمی‌کنند، سراغ توجه گرفتن منفی از پدر و مادر خود می‌روند. به عبارت دیگر، لجبازی یعنی «لطفا مرا ببینید» وقتی کودک دیده نمی‌شود، تمام توان خود را برای دیده شدن و توجه گرفتن بیشتر به کار می‌گیرد.
ریشه‌های لجبازی کجاست؟
ریشه لجبازی کودکان یا به این دلیل است که اقتدار والدین کافی نیست، یا اینکه آنها بیش از حد سهل‌گیر هستند و هرچه فرزندشان بخواهد برایش فراهم می‌کنند و برای او قانون و حد و مرزی نمی‌گذارند. یکی دیگر از دلایل لجبازی کودکان، یادگیری‌های اجتماعی است که این‌گونه رفتارها را از والدین یا اطرافیان خود یاد می‌گیرند. ضمن اینکه عامل ژنتیک و وراثت هم در آن بی‌تاثیر نیست. البته توجه داشته باشیم این دو عامل تقریبا با همدیگر همپوشانی دارند چون والدینی که در کودکی مهارت کنترل خشم خود را نداشته‌اند، در بزرگسالی هم نمی‌توانند جلوی عصبانیت‌هایشان را بگیرند. به این ترتیب، این‌گونه رفتارهای خود را به فرزندانشان منتقل می‌کنند و آنها با مشاهده چنین رفتاری می‌خواهند مانند والدین خود رفتار ‌کنند. گاهی هم یادگیری از محیطی غیر از فضای خانه مثلا در مهدکودک اتفاق می‌افتد و والدین متوجه لجبازی‌ها، عصبانیت‌ها و رفتارهای خاصی در کودک می‌شوند که اصلا برایشان آشنایی ندارد.
چرا شناخت هویت با لجبازی همراه می‌شود؟
والدین باید بین لجبازی‌های کودک و تلاش او برای شناخت هویتش تفاوت قائل شوند. ۳ سالگی سنی است که کودک می‌خواهد خودش را نشان دهد و بگوید: «من هستم» و من را به عنوان فردی جدا از پدر و مادر ببینید و جدی بگیرید. یکی از راه‌های نشان دادن هویت به دیگران هم مخالفت کردن با آنهاست و مهم‌ترین کمکی که والدین می‌توانند به فرزندانشان بکنند فهمیدن احساسات آنهاست.
ضمن اینکه بچه‌ها هم از ۳ سالگی به بعد متوجه هیجانات مختلفی مانند شادی، غم و خوشحالی یا ناراحتی می‌شوند؛ یعنی به‌تدریج شناخت‌شان شکل می‌گیرد و قوی می‌شود. در واقع ما به بچه‌ها یاد می‌دهیم احساس خود را بیان کنند.
گاهی والدین هنگامی که بچه‌ها برای گرفتن هر گونه توجه پدر و مادر، شروع به لجبازی یا رفتارهای پرخاشگرایانه می‌کنند، دچار اشتباه می‌شوند و در آن هنگام به رفتار فرزندانشان توجه نشان می‌دهند، مثلا اگر کودکی در حال پریدن روی مبل باشد دائم نباید داد زد و گفت: «چند بار بهت گفتم رو مبل نپر…!» وقتی کودکان متوجه رفتار خود و گرفتن توجه منفی از والدین می‌شوند تنها موردی که در این زمان یاد می‌گیرند ادامه همان رفتارهای لجبازانه است. در این شرایط چند راه وجود دارد؛ نخستین گام برقراری ارتباط باکیفیت و مناسب است؛ یعنی برای فرزندمان واقعا وقت بگذاریم و با او بازی کنیم، نه اینکه فقط کنارش باشیم. توجه داشته باشید اگر کودک را به پارک می‌برید ولی او را به حال خود رها می‌کنید، به معنای ارتباط باکیفیت نیست، بلکه زمانی می‌توانید بگویید رابطه باکیفیتی با کودک داشته‌اید که با او بازی کنید و تعامل کلامی و فیزیکی با هم داشته باشید. ضمن اینکه در زمانی که به او اختصاص می‌دهید نباید «بکن و نکن» و «تنبیه» در کار باشد، بلکه باید بیشتر کودک را تشویق کنید و زمانی را برای او در نظر بگیرید و بکوشید به او خوش بگذرد.
گام بعدی شناخت نیاز‌های کودک است؛ یعنی والدین باید حساس و پاسخگو باشند. اگر کودک مدام چیزی می‌خواهد و مثلا بارها تکرار می‌کند: «مامان آب!» این کلمه معنای خاصی دارد و به این معناست که «مامان من را ببین»؛ یعنی اگر به کار دیگری مشغول هستی، به من هم توجه کن.
لجبازی‌های کودک را نادیده بگیرید
اگر لجبازی‌های کودک در حد داد زدن یا پرتاپ کردن باشد، به شرطی که خطری تهدیدش نکند، بهتر است کاملا نادیده گرفته شود. سعی کنید پیامی که به کودک می‌دهید این باشد که رفتارهای ناشی از لجبازی و خشونت تو را دوست ندارم، نه «خود» تو را.
طبیعی است که ابتدا با ندیده گرفتن رفتارهای اشتباه کودک، او رفتارش را تکرار خواهد کرد ولی وقتی چند بار ببیند با این روش نمی‌تواند توجه والدین را به خود جلب کند، نتیجه می‌گیرد دیگر نباید این رفتار را تکرار کند. گاهی هم کودکان در مهمانی‌ها و زمان‌هایی که والدین مشکل بیشتری برای آرام کردن آنها دارند آن چنان سروصدا و لجبازی می‌کنند که پدر و مادرها مجبور می‌شوند یا محل را ترک کنند یا مطابق میل آنها رفتار کنند. اگر پدر و مادر در چنین شرایطی نتوانند درست رفتار کنند، بچه‌ها یاد می‌گیرند کجا می‌توانند حرف خود را به کرسی بنشانند. در این زمان با آرامش و بدون عصبانیت به فرزندتان بگویید: «عزیزم! از چیزی عصبانی هستی که این طور داد می‌زنی؟» کافی است به کودک بگویید: «نیازی نیست وقتی عصبانی هستی با این روش توجه من را به خودت جلب کنی. من متوجه خشم تو می‌شوم.» یعنی ابتدا رفتارهای کودک را نادیده بگیرید و پس از آن به او این اطمینان را بدهید که متوجه خشم و عصبانیتش هستید.
حتی اگر کودکی شروع به کتک زدن دیگران می‌کند، دست او را بگیرید و بگویید: «متوجه عصبانیت تو هستم ولی داد کشیدن و کتک زدن دیگران در قوانین ما نیست. بیا ببینیم چه مشکلی پیش آمده که تو عصبانی شده‌ای؟» اگر کودک باز هم کتک زدن را ادامه داد می‌توان آن را تبدیل به بازی کرد و توجهش را مثلا به ضربه زدن به بالش و… جلب و وانمود کرد این «زدن»‌ها بخشی از یک بازی است تا او بالاخره آرام شود.
برای کودک قانون وضع کنید
برای کودکان باید از قبل قوانینی را در نظر گرفت که اگر مخالف آن رفتار کردند، از بعضی چیزها محروم ‌شوند. یادتان باشد هنگام وضع قوانین، هر مکانی قانون خاص خود را دارد. بنابراین قبل از رفتن به مهمانی، پارک، مراکز خرید و… یک بار دیگر قوانین را برای فرزندتان متذکر می‌شوید. اگر کودک خلاف قوانین رفتار کند می‌توان با قاطعیت او را از آنچه که دوست دارد، محروم کرد. در واقع تنبیه کودک ابتدا نادیده گرفتن و پس از آن محروم کردن او خواهد بود. البته تا حد امکان باید روی رفتارهای خوب و درست کودک تمرکز کرد و به او پاداش داد و تشویقش کرد.
استفاده از «تایم آوت» هم روش دیگری است که والدین بعد از امتحان روش‌های مختلف می‌توانند از آن استفاده کنند. در این روش گوشه‌ای از خانه را در نظر می‌گیرند و برای کودک مقرر می‌کنند که آنجا بماند و تا تمام شدن وقت مشخص هم حق ندارد از آنجا خارج شود. زمان را می‌توان مطابق سن کودک در نظر گرفت؛ یعنی به اندازه هر یک سال یک دقیقه، مثلا برای کودک ۵ ساله، ۵ دقیقه در نظر می‌گیرند. توجه داشته باشید اگر رفتارهای کودک را با رفتارهای مشابه خود او پاسخ دهید، رفتارهای ناشی از خشم و لجبازی‌اش را تقویت خواهید کرد، مثلا وقتی کودک رفتار ناشایستی انجام می‌دهد می‌توانید به او بگویید حق استفاده از تماشای تلویزیون یا انجام بازی مورد علاقه‌اش را ندارد ولی اگر دیگر آن رفتار را تکرار نکند، روز بعد می‌تواند بیشتر بازی کند. در واقع محروم کردن همراه با داشتن انعطاف حس بهتری به کودک می‌دهد.
موضوع مهم دیگر «همسو» بودن والدین است. اگر غیر از این باشد، کودک متوجه می‌شود مثلا اگر مادر او را از تماشای برنامه موردعلاقه‌اش محروم کرده، پدر به او اجازه می‌دهد خلاف آن عمل کند ولی اگر هم پدر و هم مادر در تصمیم گرفته‌شده برای فرزندشان قاطعیت داشته باشند، کودک به‌تدریج رفتارهای اشتباه خود را ترک خواهد کرد. برای تشویق کودک هم می‌توانید برای او جدولی در نظر بگیرید و در آن بر رفتارهای خوب کودک تاکید کنید. در این روش همه کارهای خوبش را می‌نویسید و جلوی آنها برچسب یا ستاره‌ای می‌چسبانید. با زیاد شدن ستاره‌ها و برچسب‌ها هم جایزه‌ای برای کودک در نظر می‌گیرید که این جایزه‌ها می‌توانند بردن او به پارک، سینما یا هر جای مورد علاقه‌اش باشد یا خرید هدیه کوچکی که خود او مشخص خواهد کرد.
دکتر مونا فلسفی
روان‌شناس سلامت، درمانگر کودک و بازی‌درمانگر