درباره ربنای استاد شجریان که ده سال است که صدا و سیما پخش نمی کند(متن کامل +صوت)

نمادین‏ ترین عنصرِ فرهنگی ماهِ رمضان در ایرانِ معاصر نوای «ربنا»‏ی محمدرضا شجریان است که بیش از سه دهه از صدا و سیمای ایران پخش شد و چنان جای‏گاهی پیدا کرد که واردِ حوزه ‏ی عمومی شد. نیایشی که برگرفته شده از چهار آیه ‏ی قرآن که شجریان در تیرماه ۱۳۵۸ در سه ‏گاه آن را اجرا کرد.

سایت بدون – «در کار ما همه چیز در تکنیک خلاصه نمی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود. اگر کارتان را خوب بلد باشید و از روی صداقت کار کنید روی مردم تاثیر خیلی خوبی خواهد گذاشت. احتمالا این موارد روی مردم تاثیر گذاشته است و باعث شده که ربنا جاودانه بشود. زمانی که ربنا را خواندم، برایم حالت مناجات داشت. ارتباطی از ته دل بود. مثل فردی که دم افطار با خدای خودش نجوایی دارد. زمانی که آدم می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌خواهد با خدای خودش حرف بزند با خلوص کامل حرف می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌زند. زمانی که این حال و هوا درست در درون انسان باشد، حتی اگر صحبت هم بکند، قطعا تاثیر خودش را می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گذارد.»

اینها را خودِ «محمدرضا شجریان» درباره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی دعای «ربنا» گفته است؛ دعایی که از سالِ ۱۳۵۸ تا ۱۳۸۸، در تمامی روزهای ماهِ مبارکِ رمضان از شبکه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های مختلف صدا و سیما پخش می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شد و مردم روزه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هایشان را با آن باز می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کردند و حالا سال‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هاست که از شنیدنِ آن محروم هستند. خواننده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی این دعا حالا خود در بستر بیماری است؛ اما آن زمان که این دعا را خواند تا سال‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بسیار اجازه نمی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌داد که بگویند او این اثر را اجرا کرده تا مبادا گمان شود که او با خواندن این دعا نظری جز مناجات داشته است؛ اما در آن سالِ عجیب و غریب وقتی در برابرِ آن رئیس دولت موضع‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گیری کرد؛ در کنار تمام ممنوعیت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هایی که برای فعالیتش ایجاد کردند، ربنایش را نیز از صدا و سیما قطع کردند و با وجود واکنش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها و اعتراضاتِ مردم و اهالی موسیقی، همچنان در به همان پاشنه می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌چرخد و آب از آب تکان نخورده است.

جریان حذف از کجا شروع شد؟
«محمدرضا شجریان» سال‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها از رعایت نکردن حقوق مؤلف گلایه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌مند بود و در سالِ ۸۸ ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌بار دیگر اعتراض خود را نسبت به این مسئله بیان کرد و از صدا‌و‌سیما خواست تا هیچ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کدام از آثارش را پخش نکنند؛ البته در همان زمان اعلام کرد که «ربنا» و «مناجات افشاری» خود را به ملت ایران تقدیم کرده و تأکید کرد حساب این دو اثر از بقیه آثارش جداست. پس از آن بود که عده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای از مدیران رادیو و تلویزیون اعلام کردند دیگر حتی ربنای او را هم پخش نمی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کنیم. محمدحسین صوفی، معاون صدا اولین کسی بود که به این مساله واکنش نشان داد: «از این پس حتی در ماه رمضان صدای محمدرضا شجریان از شبکه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های رادیویی پخش نمی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود.»

او در همان زمان در گفت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌وگویی بیان داشت: «برای تولید برخی از آثار استاد شجریان سازمان صداوسیما و بعضی دیگر خود ایشان، هزینه کرده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ است، با‌این‌حال از این پس هیچ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌یک از این دو دسته آثار از رادیو پخش نمی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود.»

همان تصمیم گره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای کور شد که همچنان باز نشده است و این در حالی است که بسیاری از مسئولان فرهنگی کشور نیز در کنار چهره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های هنری و مردم به این مسئله واکنش نشان داده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند. دو سالِ پیش بود که «سیدرضا صالحی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌امیری» -وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی- خطاب به رئیس سازمان صداوسیما درخواست پخش «ربنا» را کرد، اما «عبدالعلی علی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌عسگری» -رئیس این سازمان- هیچ عکس‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌العملی به این مسئله نشان نداد و در نهایت «محمدجواد لاریجانی» عضو شورای نظارت صداوسیما درباره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی آن بیان داشت: «از آنجا که موضوع دفاع از ایشان یک مناقشه سیاسی شده است؛ لذا در تلاوت مذکور توجه به آیت تحت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌الشعاع قرار می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گیرد و این امر خلاف موازین شرعی تلاوت است؛ لذا خواهشمند است که سایر قطعات آوازی آن هنرمند را مطرح فرمایید که اتفاقا دارای ساختار موسیقیایی مهم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تری هم هستند. حتما می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌دانید که تحت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌الشعاع قرار گرفتن توجه به آیات باهرات نسبت به مقارنات آنقدر مهم بوده که برخی از فقهای بزرگ تلاوت ملحون را مورد شبهه قرار داده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند.»‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌

اما این تلاش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها همچنان ادامه دارد، به شکلی که «شهربانو امانی» – عضو شورای شهر- همین هفته‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی جاری در جلسه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی این شورا بیان کرد:‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ «مردم ایران اسلامی سالیان طولانی با صدای ماندگار ربنای استاد شجریان و اذان مرحوم مؤذن‌زاده اردبیلی افطار کرده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند. متأسفانه بعد از سال ۱۳۸۸ مردم از شنیدن صدای روح‌بخش ربنای استاد شجریان استاد بلندآوازه ایران و جهان اسلام و دنیا از رسانه ملی محروم شدند. ضمن آرزوی شفا برای این استاد از صداوسیما می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌خواهم از لجبازی سیاسی دست برداشته و نوای ملکوتی ربنای استاد شجریان را از رسانه ملی پخش کند. قطعا انجام این کار توسط رسانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ ملی در سال۹۸ موجب همدلی و همگرایی مردم و جلب سرمایه اجتماعی و اعتماد عمومی خواهد شد.»

راز ربنا چیست؟
«محمدرضا شجریان» پیش از آنکه به عنوان آوازخوان فعالیت کند، یک قاری تمام‌عیار بوده است و از هشت سالگی قرائت قرآن را نزد پدر خود آموخته است و به همین خاطر در میان قاریان مشهد نیز از شهرت بسیاری برخوردار بوده است. او از کودکی خواندن قرآن را آموخته و با آن زندگی کرده است. از هجده سالگی که از خانه پدر بیرون می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌آید و راه موسیقی را پیش می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گیرد، ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌چنان در خواندن قرآن متبحر می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شده است که به قول خودش خواندن قرآن را چون زبان مادری‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اش می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌دانسته است.

اوج و وسعت صدای خواننده و توانایی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های تکنیکی او؛ آشنایی کامل به ردیف موسیقی و آواز ایرانی؛ آشنایی کامل به شیوه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های قرائت قرآن؛ ارتباط درونی و حسی با پیام «ربنا» و بهره‌گیری از آن در شیوه بیان و بالاخره محبوبیت هنری و اجتماعی شجریان را به عنوان مهم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ترین عواملی می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌دانند که باعث ماندگاری دعای ربنا شده است. او این دعا را زمانی که تنها ۳۹ سال داشت، خواند؛ بی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌مقدمه و بی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هیچ تمرینی از قبل. با همه اینها فراز و فرودها و گوشه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های مورد نظر خواننده در دستگاه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها و آوازهای انتخاب شده را پوشش می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌دهد و از نظر اوج، در برخی فرازها تکرارناشدنی و یگانه است. البته جز این هم انتظاری از او نیست. او تسلطی کم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌نظیر به ردیف‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های موسیقی اصیل ایرانی دارد.

ربنا از نظر موسیقایی
«ربنا»ی استاد شجریان در دستگاه «سه گاه» است. او اما درعین‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌حال مرکب‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌خوانی کرده و سری نیز به دستگاه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها و آوازهای دیگر ردیف موسیقی ایرانی از جمله آواز «افشاری» و گوشه «عراق / صبا» زده است. خودش در این باره گفته است: «لحنی که من برای این اثر انتخاب کردم چیزی بین قرائت قرآن و آواز خواندن است. چون کلمات عربی خوانده می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود، باید موسیقی متناسب خودش انتخاب بشود. با اینکه من این لحن را به خوبی بلدم اما نمی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌خواستم صرفا لحن ربنا قرائت قرآن باشد. می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌خواستم ربنا ایرانی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌پسند باشد. به عنوان مثال اذان موذن‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌زاده ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اردبیلی بیات ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ترک است و به همین دلیل مردم این اذان را دوست دارند. من هم مرکب‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌خوانی و سه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گاه را برای ربنا انتخاب کردم که هم در قرائت قرآن از آن استفاده می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کنیم هم در آواز تا هم کسی که به عربی و قرآن آشناست لذت ببرد و هم کسی که از آواز ایرانی شناخت دارد.» او لفظ «ربنا» را که چند بار در این دعا اجرا می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود، به گونه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های گوناگون می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌خواند. یک بار در اوج، دیگری در فرود و یک بار نیز به حالت خواهش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گونه و تمنایی.

«پویا سرایی» – منتقد و آهنگساز- در تحلیل این دعا می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گوید:‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ «استاد شجریان تنها قاریِ صرف نیست. بلکه موسیقیدانی توانمند و خواننده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای کارکشته در موسیقی کلاسیک ایرانی نیز هست؛ ردیف‌دان و نوازنده نیز است. خواننده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای که در زمان اجرای این نیایش، میانسال و مشهور است. استاد شجریان، از مایه راست (رست) آغاز کرده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند؛ این انتخاب به لحاظ گفتمانی بی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌دلیل نیست چرا‌که در نظام موسیقایی عرب، مایه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های متعدد دیگری وجود دارند که می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌توانند به‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌طور ابداعی آغازگر این نیایش باشند؛ اما در این بین بسیاری از این مقامات در موسیقی ایرانی ما‌به‌ازا ندارند. مثل مایه‌ی صبا که از متواترترینِ مایه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها در موسیقی ترک و عرب است ولی در موسیقی ایرانی قرن‌هاست که مهجور و مطرود است.»

اهالی موسیقی چه می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گویند؟
«داریوش پیرنیاکان» نوازنده برجسته تار و آهنگساز- در‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌حالی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌که سال‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هاست از پخش نشدنِ این دعا می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گذرد، می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گوید: «پخش ربنای استاد شجریان نه‌تنها خواسته اهل موسیقی که خواست تمام مردم ایران است و صدا و سیما با پخش نکردن این دعا در‌واقع به خودش خسارت وارد می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کند، چرا که این نهاد باید تمام تلاش خود را انجام دهد تا مردم را به سمت خود جلب کند. این‌ها حرف‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هایی است که ما ۴۰ سال است ‌می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌زنیم و هیچ کس به آنان توجه نمی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کند. به همین خاطر است که مردم به سمت رسانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های دیگر روی آورده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند؛ این در حالی است که ماهواره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها نیز هم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اکنون هیچ برنامه خاصی نشان نمی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌دهند، اما صدا‌و‌سیمای ملی ما به اندازه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای در این سال‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها از خواست‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های مردم روی برگردانده است که مردم دیگر هیچ رغبتی به تماشای آن ندارند و همین عدم پخش ربنا خود مهر تاییدی بر این موضوع است.»

پیرنیاکان بر این اعتقاد است که با پخش این دعا صدا و سیما می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تواند چند ده میلیون نفر را به سمت خود جلب کند و این اقدامی عقلانی و خردورزانه از طرف آنان بخواهد بود. او همچنین به این مساله اشاره دارد که پخش برنامه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های با محتوا در زمینه موسیقی و… می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تواند شکاف‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هایی را که میان مردم و موسیقی وجود دارد، برطرف کند و در این میان ربنا مهم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ترین اقدامی است که می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تواند انجام شود. استاد شجریان این دعا را از صمیم قلب برای مردم خوانده است و به همین خاطر است که این‌چنین بر دل می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌نشیند. او در آوازخوانی تبحر دارد و صدایش همیشه تاثیرگذار بوده است. ما خوانندگان بسیاری داریم؛ اما هنوز کسی استاد شجریان نشده است؛ بنابراین طبیعی است که ربنای ایشان نیز نمی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تواند توسط هیچ خواننده دیگری تکرار شود. او پیش از آنکه یک خواننده باشد، قاری قرآن است و به همین خاطر ربنایش نیز جاودان و ماندگار است.

هادی منتظری – نوازنده کمانچه و عضو سابق گروه چاووش- نیز تاکید می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کند که تمام ملت ایران دوست دارند صدای او را بشنوند و این مساله به خصوص در ماه مبارک رمضان به شکل بیشتری دیده می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود: «صدای استاد شجریان دارای یک بعد معنوی است و اثری بوده که ایشان آن را عاشقانه برای ماه صیام اجرا کرده است و بی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌آنکه هیچ بعد مادی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای داشته باشد؛ پس طبیعی است که تا این اندازه مورد ستایش مردم باشد.»

متن کامل دعای ربنا

متن کامل آیه‌هایی که این دعاها از آن‌ها استخراج شده در ادامه آمده‌اند. در ربّنای شجریان، هر آیه از ابتدای ربّنا تا آخر آیه خوانده می‌شود.

• ربّنای نخست:

﴿رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَهً ۚ إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ﴾(سورهٔ آل‌عمران-آیهٔ ۸)

باراِلها، دل‌های ما را به باطل میل مده پس از آنکه به حق هدایت فرمودی، و به ما از لطف خویش اجر کامل عطا فرما که همانا تویی بخشندهٔ بی‌منّت.

• ربّنای دوم:

﴿إِنَّهُ کَانَ فَرِیقٌ مِنْ عِبَادِی یَقُولُونَ رَبَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا وَأَنْتَ خَیْرُ الرَّاحِمِینَ﴾(سورهٔ مؤمنون-آیهٔ ۱۰۹)

زیرا شمایید که چون طایفه‌ای از بندگان صالح من روی به من آورده و عرض می‌کردند باراِلها ما به تو ایمان آوردیم، تو از گناهان ما درگذر و در حق ما لطف و مهربانی فرما که تو بهترین مهربانان هستی.

• ربّنای سوم:

﴿إِذْ أَوَى الْفِتْیَهُ إِلَى الْکَهْفِ فَقَالُوا رَبَّنَا آتِنَا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَهً وَهَیِّئْ لَنَا مِنْ أَمْرِنَا رَشَدًا﴾(سورهٔ کهف-آیهٔ ۱۰)

آنگاه که آن جوانان کهف (از بیم دشمن) در غار کوه پنهان شدند، از درگاه خدا خواستند: باراِلها تو در حق ما به لطف خاص خود رحمتی عطا فرما و بر ما وسیلهٔ رشد و هدایتی کامل مهیا ساز.

• ربّنای چهارم:

﴿وَلَمَّا بَرَزُوا لِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ قَالُوا رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَیْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ﴾(سورهٔ بقره-آیهٔ ۲۵۰)

چون آن‌ها در میدان مبارزه جالوت و لشکریان او آمدند، از خدا خواستند که بار پروردگارا به ما صبر و استواری بخش و ما را ثابت قدم دار و ما را بر شکست کافران یاری فرما.