بدون دانستن حق شماست ، بیشتر بدانید
چند سال پیش زمان برداشت زعفران، راهی کاشمر شدم؛ شهرستانی در خراسان رضوی و در جنوب نیشابور. هدف از این سفر آشنایی با مزرعه زعفران و نحوه برداشت این طلای سرخ بود. پس از چند روز اقامت در روستا، به شهر بازگشتیم، به کاشمر؛ همان ترشیز و ترسیس باستانی؛ شهری با قالی‌های رنگی و گلیم‌هایی با طرح‌هایی الهام گرفته از طبیعت. تصمیم گرفتیم از فرصت باقی مانده استفاده کرده و گشتی در شهر بزنیم و محله‌های تاریخی‌اش. دوستی پیشنهاد داد برای شروع گشت، به مسجد جامع کاشمر برویم و رفتیم. در واقع هدف از این سفر دیدار از آثار تاریخی نبود، اما زمانی به خود آمدیم دیدیم یک هفته گذشته و ما در دل تاریخ قدم می‌زنیم.
پیش از قاجار یا حتی پیش از حمله مغول
بنای اصلی مسجد جامع کاشمر به دوران پیش از قاجار بازمی‌گردد، شاید پیش از حمله مغولان که بر اثر زلزله یا دلایل دیگر ویران می‌شود و بنای فعلی در زمان پادشاهی فتحعلی‌شاه قاجار و دورانی که عبدالعلی‌خان و مصطفی خان روسای قبایل میش‌مست در سال ۱۲۱۳ هجری، حکومت ترشیز یا کاشمر فعلی را در دست داشتند، یعنی حدود دو قرن پیش، ساخته می‌شود. این مسجد امروز یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی خراسان است که در بافت قدیمی و تاریخی شهر قرار داشته و به ثبت آثار ملی ایران نیز رسیده است.
بی‌پیرایه اما باشکوه
مصالح اصلی به‌کار رفته در ساختمان این مسجد آجر است و تنها در بخشی از ایوان و محراب، مختصر کاشیکاری با معرق دیده می‌شود. در داخل مسجد به سنت مساجد دوره صفویه و قاجاریه، کتیبه‌هایی با آیاتی از قرآن به خط خوش اثر استاد محمد اصفهانی در کاشیکاری‌های استاد اسماعیل اذانی، با بهره‌گیری از سبک اصفهانی وجود دارد. تاریخ ساخت مسجد نیز در درون کتیبه‌هایی در بخش‌هایی از محراب و ایوان به چشم می‌خورد. باید توجه داشت که در این کتیبه‌ها دو تاریخ وجود دارد؛ تاریخ‌هایی که به‌رغم قدمتشان، تاریخ اصلی بنای اولیه نیستند. در سنگ‌نوشته دالان ورودی تاریخ ۱۲۰۵قمری حک شده است و تاریخ دوم که روی کاشی‌های محراب و ایوان نقش شده، سال ۱۲۱۳ قمری را نشان می‌دهد. همانند برخی از مساجد دیگر از جمله مسجد شیخ لطف‌الله در اصفهان، تاریخ اول باید تاریخ اتمام بنا بدون تزئینات و کاشیکاری و مقرنس کاری‌ها باشد و تاریخ خود، تاریخ اتمام کامل بنا به اضافه تمام تزئینات و کاشیکاری‌ها. به این ترتیب شما در این مسجد با کاشی‌هایی کار دست هنرمندان ایرانی مربوط به ۲۲۰سال قبل روبه‌رو خواهید بود.
این ایوانی بلند و تماشایی
مسجد جامع کاشمر تنها یک ایوان دارد؛ ایوانی که به صحن شمالی باز می‌شود و ۱۵ متر ارتفاع و بیش از ده متر پهنا دارد. دو ستون با قطر بیش از پنج متر و ارتفاع کمتر از سه متر. در طرفین این ایوان دو شبستان با معماری اولیه دوره قاجار وجود دارد به همراه یک صحن بزرگ و ۱۲ اتاق.
جذابیتش به سادگی است
در هر مسجدی، هر اندازه زیبا و بزرگ و پر از تزئینات، چند بخش وجود دارد که بیش از بخش‌های دیگر توجه را به خود جلب می‌کند. از آن جمله محراب مسجد است. برخی از مساجد، محرابی آیینه‌کاری دارند و برخی نقش شده با کاشی‌های هفت‌رنگ. محراب جامع کاشمر، اما از گچ است.
محراب که در ایوان مرکزی قرار دارد، با گچ‌های سفید و رنگی با مقرنس‌کاری‌های بسیار ظریف و زیبا و کاشی‌های لاجوردی اندک اما اصیل خودنمایی می‌کند. باید گفت محراب کم از محراب‌های آذیین‌بندی شده بسیاری از مساجد معروف ندارد. به نظر می‌آید این سادگی خود دلیل جذابیت معنوی مسجد است. کف محراب که یک نیم‌پله پایین‌تر از سطح مسجد است، با کاشی آبی فرش شده. در اطراف محراب کاشیکاری‌هایی لاجوردی که خطوط و اسلیمی‌های زرد اُخرایی حاشیه را با زیبایی فراوان در معرض دید قرار می‌دهد.
جایی که بدون غرق شدن در تزئینات، رنگ‌ها و آیینه‌ها، تنها خدا را می‌یابی.
کاشی‌های مسجد چرا آب می‌رود؟!
از حوض پنهان که بگذریم، داستان کاشی‌های مسجد تاسف‌بارتر است. به گفته اهالی، چند‌سالی است که از تعداد کاشی‌های با ارزش مسجد کاسته می‌شود. جای خالی کاشی‌های به‌سرقت رفته بخوبی آشکار است. این کاشی‌ها گذشته از ارزش ریالی، اسنادی جبران‌ناپذیر از هویت فرهنگی سرزمین ماست. هنر و فرهنگی که در نتیجه بی‌مبالاتی سرقت شده و شاید بزودی سر از موزه‌ها و حراجی‌های آن سوی دنیا درآورد.
حوضی که پنهان شده
مسجد کاشمر حوض بیرونی و آب‌نما ندارد، اما حوضی در زیرزمین آن وجود دارد که داستانی دیگر دارد.
این حوض بسیا ر قدیمی است، اما این‌که چرا حوض در زیرزمین قرار دارد و نه در حیاط، دلایلی دارد از جمله گرمی هوا در تابستان که موجب تبخیر سریع آب حوض در حیاط بوده، اما این تنها یک استدلال بدون کارشناسی دقیق است. چرا ؟ چون قدمت حوض در زیرزمین مسجد بیشتر از بنای مسجد است. شایان ذکر است که مقدسی در کتاب خود از این حوض یاد کرده. توجه کنید مقدسی جغرافیدان قرن چهارم هجری است. به این ترتیب باید گفت این حوض که به‌واسطه پنهان بودنش در زیرزمین مانند بخش دیگر بنا دچار آسیب و خرابی نشده، سندی است از قدمت بسیار مسجد؛ سندی که متاسفانه تحقیقات کافی درباره آن انجام نشده است.
نوروز در مسجد جامع
مسجد جامع به‌رغم قدمت و دیرگاهی‌اش همچنان زنده و فعال است. گذشته از برگزاری نمازهای جماعت در صبح، ظهر و مغرب، مسجد محلی است برای برگزاری اعیاد و آیین‌ها. نوروز از جمله رسوم و آیینی است که مسجد با حضور مردم و بزرگان روحانی اجرا می‌شود. همچنین مراسم عزاداری محرم و شب زنده‌داری‌های قدر با شکوه بسیار در این بنای تاریخی برگزار می‌شود. حفظ و نگهداری از این اثر تاریخی که هنوز بدرستی از قدمت و ارزش آن آگاهی نداریم، با توجه به استفاده روزانه و رفت و آمدهای مدام، توجه و دقت بیشتری می‌طلبد. وظیفه‌ای سنگین که تنها بر دوش مسؤولان نیست و تمامی فرهنگ‌دوستان و ایرانیان را ملزم به رعایت آن می‌کند.
ثروتمندترین، بعد از مسجد جامع دمشق
در کتاب جغرافیایی احسن التقاسیم نوشته شمس‌الدین مَقدسی آمده است: شهر طرشیث مرکز بُشت‌جامعی دارد که پس از مسجد جامع دمشق ثروتمندتر از آن جامعی نیست. زیبا و پاکیزه است و این در‌حالی است که مسجد جامع دمشق را هنرمندان ایرانی، هندی و رومی با هزینه‌ای معادل هفت سال مالیات شام ساخته بودند و ۱۸ کشتی زر و سیم در آن صرف شده بود و دنیای شگفتی بود از زیبایی و ثروت و هنر.
نازیلا ناظمی
