بدون دانستن حق شماست ، بیشتر بدانید
سایت بدون -محوطه باستانی «تپه ازبکی» در نظرآباد استان البرز واقع شده و شامل تپه اصلی و آثار اطراف آن با ارتفاع بیش از ۲۴ متر است. این تپه یکی از معدود تپه‌های تاریخی جهان است که آثار و بقایای ۹۰۰۰ سال زندگی مستمر را در خود جا داده و نخستین خشت دست ساز بشر از این منطقه به دست آمده است.
محوطه باستانی ازبکی از توابع دهستان احمدآباد از بخش مرکزی شهرستان نظرآباد با مساحت ۵۷۶ کیلومترمربع است.
این تپه برای تخستین مرتبه در سال ۱۳۴۸ شمسی شناسایی و چند سال بعد در فهرست میراث ملی ایران ثبت شده است.
تپه ازبکی از شمال به بخش مرکزی شهرستان ساوجبلاغ و رشته کوه‌های البرز، از جنوب به بخش اشتهارد در شهرستان کرج، از شرق به دهستان‌های رامجین و سعید آباد ساوجبلاغ، از غرب به شهرستان آبیک استان قزوین و در ۵۰ کیلومتری غرب شهر کرج قرار دارد.
در کاوش‌های این محوطه باستانی، مشخص شد ازبکی دربرگیرنده ۹ هزار سال بقایای فرهنگی پیش از تاریخ و اوایل دوران تاریخی ایران، از نیمه اول هزاره هفتم تا نیمه نخست هزاره اول پیش از میلاد مسیح یعنی دوران مادها است.طی کاوش‌های صورت گرفته قدیمی‌ترین خشت‌های دست‌ساز بشری در جیران‌تپه کشف شده‌اند. این محوطه تا حدود ۴۰۰۰ سال پیش سکونتگاه قوم مادها بود.
تپه ازبکی دارای تپه‌های متعددی از جمله یان تپه به معنای «تپه کناری»، گوموش تپه به معنای «تپه نقره‌ای» که دارای لایه‌های متعلق به فرهنگ فلات قدیم، چشمه علی و سیلک است، جیران تپه به معنای «تپه آهو ماده»، مارال تپه به معنای «آهوی نر» و دوشان تپه به معنای «تپه خرگوش» است
یان تپه
یان تپه در حدود یک کیلومتری غرب تپه مرتفع ازبکی واقع شده که ابعاد این تپه بیضی شکل است. این تپه دارای آثار معماری از ملات گل و خشت است که نحوه چیدمان دیوارها نشان‌دهنده این امر است که ساکنان فلات مرکزی ایران در این محوطه، مراحل نخستین معماری خشتی را پشت سر می‌گذراند و هنوز به رموز و اصول صحیح آن پی نبرده بوده‌اند.
وجود پاشنه‌های سنگی در، نشان از آشنایی این جامعه ساکن در فلات مرکزی با فنون در سازی است.
مارال تپه
مارال تپه یکی از تپه‌های اقماری کوتاه در محوطه ازبکی است و آثار به‌دست آمده از معماری این تپه مربوط به تک دیوارها، تنور یا اجاق و گودال دور ریز منحصر می‌شود.
جیران تپه
جیران تپه در جنوب محوطه ازبکی و با فاصله ۲۵۰ متری تپه مدور و تقریباً مسطح با ارتفاعی در حدود ۲ متر از سطح زمین‌های اطراف و قطری در حدود ۵۰ متر وجود دارد. در این تپه بقایای سه دوره عمده فرهنگی پیش تاریخ، عصر آهن و اسلامی شناسایی شده است.
در نخستین فصل کاوش در جیران تپه یافتن گورهای متعلق به دروه‌های اسلامی و عصر آهن در لایه‌های سطحی‌تر و بقایای لایه‌های فرهنگی متعلق به دوره‌ای از فرهنگ‌های پیش از تاریخ فلات مرکزی ، همزمان با چشمه علی و سیلک، در لایه های عمیق‌تر موجود است.
وجود بقایای معماری عظیم از هزاره اول و دوم پیش از میلاد و گورستان‌های همزمان با آن در این دوران در جیران تپه، محوطه ازبکی را به یکی از نادرترین محوطه‌های شناخته شده عصر آهن مبدل می‌کند.
از مهم‌ترین یافته‌های جیران تپه، فضای معماری ارزشمندی مربوط به پیش از تاریخ با دیوارهای رنگین و دارای دو صفحه و سکو با کاربری مذهبی (معبد) است. خصوصیات این بنا و بناهای مشابه آن در دشت قزوین جایگاه ویژه اجتماعی، فرهنگی و به ویژه مذهبی را نمایان می‌سازد.
دوشان تپه
دوشان تپه در فاصله نزدیک به ۳۰۰ متری شمال غرب تپه ازبکی قرار دارد که کاوش در این تپه در دو دوره فرهنگی عصر آهنIII (دوره ماد) و آهنII به دست آمده است.
یافته‌های کوچک در دوشان تپه شامل اشیاء فلزی، دو درفش یکی شکسته و دیگری سالم، یک سوزن به طول ۱۰ سانتیمتر، دو قطعه ورقه مفرغی شبیه برگ، چندین قطعه سوزن، اشیاء سفالی، سردوک‌ها، اشیاء سنگی متفرقه و قالب‌های ریخته‌گری است.
نکته مهم در مورد این نوع قالب اینکه شواهد مربوط به استفاده از آن به دوران‌های تاریخی تعلق دارد و شاید کهن‌ترین نوع قالب شناخته شده مربوط به دوشان تپه باشد.
شگفتی‌های باستانی ازبکی
این محوطه باستانی با توجه به قدمت قابل توجه و اسکان اجتماعات بشری در دوره‌های مختلف تاریخی، شگفتی‌ها و ویژگی‌های خاصی را در خود جای داده است که شرح مختصری از آن در موارد زیر آورده شده‌است.
۱- خشت‌های نه هزار ساله
«یان تپه» یکی از تپه‌های باستانی این محوطه است که در ۷۰۰متری تپه مرتفع (دژ مادی) قرار دارد. در این تپه کم ارتفاع بقایای کهن‌ترین روستای ایران متعلق به دوره‌های فرهنگی هزاره هفتم و ششم پیش از میلاد شناسایی شده‌است. کهن‌ترین خشت‌های دست‌ساز بشر از «یان تپه» کشف شده‌است. این در حالی است که کهن‌ترین خشت‌های شناخته شده در فلات مرکزی ایران تا پیش از حفریات محوطه ازبکی تنها از تپه سیلک در نزدیکی کاشان و تپه زاغه در دشت قزوین به دست آمده بود. آثار محوطه ازبکی به شکل یک روستای کوچک پیش از تاریخی به وسعت تقریبی یک هکتار است. شواهد نشان می‌دهد که ۱۵ تا۲۰ خانوار در این روستا ساکن بوده‌اند. خشت‌های نه هزار ساله یان تپه بیشتر پوک هستند و چون با دست شکل گرفته‌اند، اندازه‌ها و ابعاد مختلفی دارند. همچنین آثار معماری این تپه نشان دهنده دوره آغاز خشت سازی در ایران است چرا که هنوز ساکنان آن با تکنیک معماری و دیوار سازی به‌طور کامل آشنایی نداشتند و خشت‌ها را با دست شکل داده و بر روی هم می‌چیدند. طی کاوش‌های صورت گرفته آثاری از وجود سقف در هیچ‌یک از خانه‌های یان تپه به دست نیامده است بلکه کوچکی بیش از حد معمول آنها اشاره بر سرپوشیده بودنشان با وسایل بسیار ابتدایی مانند شاخ و برگ درختان و به احتمال اندودی از گل یا کاهگل بر روی آنها دارد. در این سکونتگاه، مردم مردگان خود را در کف اتاق‌های مسکونی دفن کرده و سپس کف آنها را خشت فرش می‌کردند.
محوطه باستانی ازبکی و گفتگوی تمدنها
محمد خاتمی (رئیس جمهوری وقت) در همایش جهانی گفت و گوی تمدنها، خشتی ۹ هزار ساله را به عنوان سند قدمت فرهنگ و مدنیت ایران به کوفی عنان (دبیر کل سابق سازمان ملل متحد) هدیه کرد. این همایش در روز سه شنبه ۱۵ شهریور ۱۳۷۹(۵ سپتامبر ۲۰۰۰میلادی) در شهر نیویورک انجام شد.
۲- معبد رنگین یان تپه
یکی از مهم‌ترین آثار یان تپه متعلق به هزاره هفتم پیش از میلاد، بخشی از یک بنای بسیار زیبا است که قسمت شمالی آن حدود ۶۰ سانتیمتر مرتفع تر از قسمت‌های دیگر ساخته شده‌است و دست یابی به آن از دو راه پله در شمال شرق و شمال غرب امکان‌پذیر است. رنگ اخرایی دیوارها و کف تمامی مجموعه و وسعت چشمگیر آن نسبت به معماری در لایه‌های بالاتر اشاره بر اهمیت این ساخت و ساز به عنوان محلی عمومی و به احتمال فراوان جایگاهی مقدس همچون عبادتگاه دارد. از نکات بی‌سابقه معماری یان تپه ۱۲ نوع کف سازی فضاهای معماری است که در مراحل مختلف سکونت در این دهکده باستانی به دست آمده‌است و از نظر تنوع در معماری پیش از تاریخ ایران بی‌نظیر است.
۳- دست یابی ساکنان پیش از تاریخ محوطه ازبکی به سیمان
از آغاز دومین فصل کاوش در محوطه ازبکی، باستان شناسان به کف‌های سخت ساروج مانند در معماری‌های یان تپه برخورد کردند. از نظر آنان پذیرش این که در دورانی آن چنان کهن، انسان توانسته به فرمول ساخت ساروج مانند دست یابد، بسیار دشوار می‌نمود. غافل از اینکه در فاصله چند کیلومتری شمال غربی محوطه ازبکی یکی از بزرگ‌ترین کارخانه‌های تولید سیمان (کارخانه سیمان آبیک) قرار داشت. برهمین مبنا در گزارش سومین فصل حفاری در محوطه ازبکی آمده‌است: «بی تردید ساکنان پیش از تاریخ فلات مرکزی در محوطه ازبکی در چند کیلومتری شمال غرب روستاهای خود به وجود خاک سیمان در کوهپایه‌های جنوب البرز پی برده بودند و از آن در ساختن کف‌های شنی استفاده می‌کرده‌اند.»
۴- لوح آغاز عیلامی، سند همکاری تجاری ازبکی و شوش
باستان شناسان در یکی از روزهای سرد پاییز سال ۱۳۷۸، یک لوح گلی باستانی را در مارال تپه کشف کردند که با مطالعه آنت نتایج شگفت‌انگیزی به دست آمد. مارال تپه از اواسط هزاره چهارم پیش از میلاد مسیح این سند افتخار آمیز را در دل پر راز خویش حفظ کرده‌است. این لوح گلین بیشتر شبیه گل نبشته‌های دوران آغاز عیلامی است که ارقام و نشانه‌های آن تاکنون مشاهده نشده است.
به نظر می‌رسد لوح به دست آمده بخشی از یک لوح محاسباتی باشد. در آن ارقام بیشتر به صورت سوراخ‌های کوچک گرد در اثر ناخن یا وسیله‌ای مانند آن ایجاد شده‌است وقبل از باز کردن حساب مجدد به کمک خطی افقی حساب پیشین را به اصطلاح بسته‌اند. ورز گل چنان به خوبی انجام گرفته که جنس آن به‌طور کامل فشارده و سخت شده‌است و حتی یک حباب هر چند کوچک هوا هم در سطح لوح به چشم نمی‌خورد. طول این قطعه در حالت کنونی ۶٫۷ و عرض آن ۵٫۷ سانتیمتر استاما به نظر می‌رسد که در اصل ابعادی به مراتب بیشتر از این داشته‌است.
۵- بناهای آریایی‌ها در ازبکی
مدارک به دست آمده از مهاجرت آریایی‌های دارای سفال خاکستری متعلق به هزاره دوم تا پیش از تأسیس پادشاهی مادها بیشتر شامل قبور و گورستان‌ها بوده‌است. اعتقاد عمومی باستان شناسان بر آن است که آریایی‌های اولیه، زندگی چادرنشینی داشته‌اند. حال آن که در محوطه ازبکی (دوشان تپه) آثاری از سه بنای عظیم مشاهده شده که قطر حصار کهن‌ترین آنها در حدود هفت متر و وسعت آن بیش از ۲۰۰۰ متر مربع است.
وجود دو دوره معماری در این مکان نشان می‌دهد که در دوره دوم از بقایای دیوار اولیه به عنوان پی استفاده شده‌است و دیوارهای جدید را بر روی آن بنا کرده‌اند. کارشناسان معتقدند وجود دیوارهای قطور در این بناهای باستانی نشان دهنده آن است که این بناها برای استفاده عمومی یا عبادتگاه کاربری داشته‌اند. تمامی این بناها خشتی بوده و بنا به شواهد موجود احتمالاً سطح دیوارها را نخست با لایه‌ای از گل و کاه اندود کرده و سپس سطح آن را با رنگ سفید گچ یا آهک می‌پوشاندند. این اتلق‌ها همگی ستون دار هستند. از سکونت گاه‌های آریایی‌ها علاوه بر معماری، مقادیر فراوانی سفال خاکستری و نخودی به صورت ساده و منقوش همراه با پایه‌های سفالی به دست آمده‌است که دلیلی بر حضور مادها و اجداد آنها در این منطقه است. گورستان متعلق به این مردم در ۲۵۰ متری جنوب بناهای شناسایی و حفار یشده و همچنین آثاری از این مهاجران سفال خاکستری در جیران تپه محوطه ازبکی به دست آمده‌است.
