بدون دانستن حق شماست ، بیشتر بدانید
سایت بدون – این ضرب‌المثل بیان می‌کند که کسی که نیت ناپاک، قلب پرکینه یا نیت پلید دارد، نمی‌تواند عمل نیک یا نتیجه‌ای پاک به بار بیاورد. منظور این است که منشأ اعمال انسان، نیت و درون اوست؛ اگر درون تیره باشد، ظاهر و اعمال هم دیر یا زود رنگ و بوی همان تیرگی را می‌گیرند.
📜 ریشه و خاستگاه:
این ضرب‌المثل از ساختار تمثیلی و استعاره‌ای رایج در ادبیات فارسی بهره می‌برد؛ یعنی استفاده از تضاد رنگ‌ها، به‌ویژه “سیاه” و “سفید” برای نشان‌دادن تقابل خیر و شر، پاکی و پلیدی، یا صداقت و ریا.
در سنت ادبی فارسی، قلب (دل) جایگاه نیت و ایمان و اخلاق دانسته می‌شود، و رنگ “سیاه” نماد تیرگی باطنی، کینه، نفرت، بدذاتی، و شرارت است. از سوی دیگر، “کار سفید” اشاره به عملی نیک، خیرخواهانه و با نتیجه خوب و پاکیزه دارد.
✍️ نمونه‌هایی از کاربرد در ادبیات یا گفتار:
۱. در گفتار روزمره:
- وقتی کسی کار بدی می‌کند، در حالی که ادعای نیت خوب دارد، ممکن است کسی بگوید:
«دل سیاه کار سفید نداره! هر چی هم بگه نیتش خوب بوده، تهش ضرر رسوند!»
۲. در متون ادبی (هم‌معنا):
- حافظ می‌گوید: خوش بود گر محک تجربه آید به میان / تا سیه‌روی شود هر که در او غش باشد
در این بیت، «سیه‌روی» شدن در معنای رسوایی کسی است که باطن پلیدی دارد. - در مثنوی معنوی مولوی، تأکید فراوانی بر پاک‌بودن درون به‌عنوان شرط اعمال نیک دیده می‌شود: هر که در او هست زنگار و ز زنگ / کی شود آیینهٔ دل بی‌درنگ؟
🔍 کاربردهای معنایی:
۱. نقد ریاکاری یا نفاق:
گاه کسانی با ظاهری نیکو و سخنان زیبا، اعمال بدی انجام می‌دهند. این ضرب‌المثل نقاب را از چهره آن‌ها کنار می‌زند و به نیت پلیدشان اشاره می‌کند.
۲. تأکید بر نیت به‌عنوان سرچشمه رفتار:
یعنی نیت بد، حتی اگر به ظاهر با کار خوبی پوشانده شود، بالاخره اثر خودش را نشان می‌دهد.
۳. پرهیز از اعتماد به افراد کینه‌توز یا بدخواه:
در روابط اجتماعی، به‌عنوان هشدار برای اعتماد نکردن به کسی به‌کار می‌رود که نیت خوبی ندارد، حتی اگر ظاهرش را نیکو جلوه دهد.
📚 معادل در زبان‌های دیگر:
در زبان انگلیسی، شاید معادل دقیق نداشته باشد، ولی برخی ضرب‌المثل‌های مشابه مفهومی آن عبارت‌اند از:
- “What’s in the heart comes out through the mouth.”
(آن‌چه در دل است، از زبان بیرون می‌آید.) - “A bad tree cannot bear good fruit.”
(درخت بد نمی‌تواند میوه خوب بدهد.) – برگرفته از انجیل.
✅ جمع‌بندی:
«دل سیاه، کار سفید ندارد» یکی از ضرب‌المثل‌های ریشه‌دار فارسی است که بر پیوند میان باطن انسان و رفتارهای او تأکید دارد. این مثل، هشدار می‌دهد که نیت و درون تیره نمی‌تواند عمل نیک به بار بیاورد، حتی اگر ظاهر رفتار چیزی غیر از آن نشان دهد. در بسیاری از موقعیت‌های اخلاقی، سیاسی، اجتماعی یا خانوادگی، این ضرب‌المثل برای افشا یا هشدار نسبت به فریب‌کاری و نیت‌های پنهان کاربرد دارد.
