مسجد جامع بروجرد؛ نگین معماری غرب ایران/آتشکده‌ای که مسجد شد

سایت بدون – به خاطر دارم چند سال قبل، اول هر ماه در خانه ما مجلس روضه‌خوانی برگزار می‌شد که برای برگزاری آن مقدماتی نیاز بود. هرچند تمامی لوازم بسیار سریع مهیا شد، اما سماور بزرگ آن چیزی بود که کار سفره ما را لنگ می‌کرد و از آنجا که پدر اعتقادی به کرایه کردن و قرض گرفتن وسایل روضه نداشت، تصمیم بر آن شد که برای خرید یک سماور بزرگ راهی شهر ورشو و شهر سماور ایران یعنی بروجرد شویم. ابتدا هیچ تصوری از این شهر نداشتم و فکر می‌کردم باید شهری قدیمی باشد بدون جاذبه‌های تماشایی. البته این تصوری بود که بلافاصله پس از رسیدن به بروجرد تغییر کرد.
پس از خرید سماور، چند روزی وقت برای گشت و تماشای شهر باقی مانده بود. ما تقریبا بیشتر آثار فرهنگی و تاریخی شهر را مورد بازدید قرار دادیم؛ اما در این میان مسجد جامع بروجرد حسابش از باقی اماکن در خاطرم جدا شد. همیشه فکر می‌کردم بهترین و زیباترین معماری مساجد را باید در اصفهان و میدان تقش جهان یافت. پس از دیدار از مسجد جامع یا آن‌طور که اهالی می‌گفتند «مچه‌جمه» نظرم کاملا عوض شد. واقعیت این بود که این مسجد نه‌تنها چیزی از دیگر آثار معماری اسلامی کم نداشت که از لحاظ قدمت هم از بسیاری از آنها قدیمی‌تر بود. سفر خاطره شد، خاطره زنده ماند و مچه‌جمه دلیل این خاطره.

تلفیق معماری ساسانی و اسلامی
پس از ورود اسلام به ایران، اولین بناهایی که توسط اعراب و ایرانیان تازه مسلمان در شهرها ساخته می‌شد، مساجد بودند. از این‌رو، در سال‌های اولیه ورود اسلام به ایران، بسیاری از آتشکده‌های قدیمی به‌جا مانده از دوران ساسانیان تبدیل به مسجد شدند. این مساجد بعدها در طول تاریخ توسط حکمرانان و متدینین، بازسازی شدند،  گسترش یافتند و شکل و ظاهری کاملا متفاوت با آنچه در گذشته داشتند، پیدا کردند. مسجد جامع بروجرد نیز از همین دست مساجد است که روی یک آتشکده بنا شده. بنا بر نوشته یاقوت حموی و مورخان دیگری چون حسین حزین بروجردی، بنای اولیه مسجد به قرن سوم هجری و دوران خلفای عباسی بازمی‌گردد. مسجد جامع بروجرد از آن زمان تا به امروز و طی دوره‌های مختلف تاریخی بارها مورد بازسازی قرار گرفته است.

 از گنبدخانه تا مناره‌ها
معماری مسجد جامع بروجرد را می‌توان نوعی تلفیق ماهرانه از معماری اسلامی و ساسانی دانست. چنانچه بخواهیم قدم به قدم و بخش به بخش ساختمان مسجد را مورد بررسی قرار دهیم باید ابتدا از گنبدخانه آن آغاز کنیم که قدیمی‌ترین بخش این بنا محسوب می‌شود.
گنبدخانه در ضلع جنوبی مسجد قرار دارد و پی دیوارهای آن از سنگ سیاه مورق و سنگ لاشه با ملات آهک است؛ همان بخش از مسجد که روی بقایای آتشکده ساخته شده و معماری  آن مشابه چارطاقی‌های دوران ساسانی است. در دوره تیموریان و در حدود سال ۷۱۵ هجری، بر اثر وقوع زلزله، گنبد تخریب می‌شود و احتمالا خرابی‌های این زلزله تا زمان حکومت شاهرخ تیموری مرمت نمی‌شود. به نظر می‌آید در همین دوران است که شبستان‌های شرقی، غربی و شمالی به مسجد اضافه می‌شود. باید توجه داشت که گنبد شامل قدیم و جدید است. گنبد قدیمی در زمان تیموریان بازسازی شده و برای حفاظت از این گنبد، بعدها یک گنبد دیگر از آهن و آجر روی آن ساخته می‌شود که به‌دلیل فرسایش و بمباران دوران جنگ تحمیلی دچار خسارت‌هایی شده و نیاز به مرمت اساسی دارد. مسجد جامع دو رواق دارد که در شرق و غرب بنا قرار گرفته‌ است. ویژگی خاص رواق غربی وجود یک چاه آب بسیار قدیمی است که به گاورو یا چاه گاوی معروف است و به آب انبار ارتباط دارد. دلیل این نامگذاری آن است که آب این چاه‌ها با کمک یک گاو و از مسیر یک راه ویژه به حوضخانه ریخته می‌شد. مسجد دارای یک ایوان با پنجره‌هایی مشبک و زیباست. این ایوان در زمان قاجار نماسازی و گلدسته‌هایی به آن اضافه شده.  مسجد همچنین مناره‌هایی دارد که در طرفین ایوان قرار گرفته‌اند. مسجد جامع بروجرد یک غریبخانه یا محل استراحت مسافران و سرویس بهداشتی هم دارد که زمان ساخت آن به دوران بازسازی‌های اولیه مسجد باز می‌گردد.

منبر چند صد ساله
شاید بتوان گفت زیباترین بخش مسجد، منبر بزرگ چوبی آن با ۹ پله است که از دوران صفویه به جای مانده و دارای حکاکی است. سازنده این منبر یارمحمد نجار است و تاریخ ساخت آن ۱۰۶۸ قمری است. این منبر داستانی دارد که به روایت آن، امام حسن مجتبی(ع) طی سفری که به بروجرد داشته بر بالای این منبر سخنرانی کرده است.