آیا زنان می توانند فضانوردان خوبی شوند؟

سایت بدون – از سال ۱۳۴۰/ ۱۹۶۱ که یوری گاگارین دروازه‌های فضا را با سفر ۱۰۸ دقیقه‌ای خود گشود تاکنون نزدیک به ۶۰۰ انسان خط فرضی کارمن ــ که مرز بین زمین و فضا محسوب می‌شود ــ را پشت سر گذاشته‌اند، اما از میان این فضانوردان فقط حدود ۱۰ درصد را زنان تشکیل داده‌اند. این موضوعی است که در سال‌های اخیر خیلی‌ها مطرح می‌کنند که چرا سهم زنان از فضانوردی این قدر کم بوده است؛ آن هم به‌ویژه در کشورهایی که مدعی‌اند زنان و مردان در تمام مشاغل و شؤون زندگی باید سهمی برابر با مردان داشته باشند. در ماه‌های اخیر با مطرح‌ شدن جزئیات بیشتری از ماموریت آرتمیس، این بحث‌ها داغ‌تر هم شده است. گفته می‌شود در جریان این ماموریت فضایی قرار است تا سال ۱۴۰۳/۲۰۲۴ دوباره فضانوردان آمریکایی پس از سال‌ها راهی کره ماه شوند و اتفاقا از فضانوردان زن نیز در این ماموریت استفاده شود. دختران زیادی در سراسر جهان و از جمله در ایران خودمان هستند که آرزو دارند روزی مثل انوشه انصاری بتوانند فضانوردی را تجربه کنند و راهی کرات دیگر شوند. این آرزویی تحسین‌برانگیز و قابل احترام برای آنهاست و امیدوارم روزی به این آرزوی زیبا برسند. با این حال خوب است نظر فضانوردان را هم در این‌باره بدانیم. من به‌خاطر علاقه‌ام به فضا و فضانوردی سال‌ها در روسیه زندگی کرده‌ و روزها و ساعت‌های طولانی با فضانوردان درباره تجربه‌های سفرشان به فضا دوستانه گفت‌وگو کرده‌ام. در شوروی سابق و در دوران حاکمیت کمونیسم، همیشه بر نقش برابر زن و مرد و لزوم انجام مشترک کارها توسط این دو تاکید می‌شد. با این حال در شوروی سابق و روسیه امروز، خیلی کمتر از آمریکا از فضانوردان زن استفاده شده است. روس‌ها همیشه معتقد بوده‌اند، کشور ما خیلی وقت‌ها درگیر جنگ بوده است و مردان باید به جنگ بروند؛ پس زن‌ها باید بیشتر در خانه باشند و مدیریت خانواده و کار مهم تربیت نسل بعد را عهده‌دار باشند. مردان روس خیلی کمتر از زنان اهل کارهای دقیق و ظریفند و بیشتر اهل کار در بیرون از خانه هستند، شجاعند و قوی و البته خوشگذران! اصولا در روسیه اگر زنی بیرون از خانه کار کند، حتی اگر معاون باشد و کارهای مدیریتی ‌کند در خانه چیزی از وظایف مادری و همسری‌اش کم نمی‌شود. از این نظر شاید شباهت‌هایی میان نقش زنان در کشور ما با زنان در روسیه وجود داشته باشد. یکی از سؤال‌هایی که معمولا در بیشتر گفت‌وگوهای رودررویم از فضانوردان روسی پرسیده‌ام این بوده که واقعا زنان می‌توانند فضانوردان خوبی باشند؟ آنچه در ادامه می‌خوانید پاسخ فضانوردان کارکشته روس در مورد دلایل تفاوت آماری پروازهای فضایی زنان و مردان در عصر فضاست. نظرتان درباره پرواز فضانوردان زن چیست؟
ولادیمیر لیاخف: در بین خانم‌ها هم انسان‌های شجاعی هستند که مانند مردها به فضا سفر می‌کنند. اما من معتقدم این کار، حرفه‌ای مردانه است؛ حرفه‌ای بسیار سخت و دشوار. در بعضی موارد مثلا انجام کارهای فیزیکی که نیاز به قدرت دارد فضانوردان زن نمی‌توانند در سطحی برابر با مردان مشغول کار شوند. به‌طور کلی، من معتقدم زن‌ها برای سفر به فضا خلق نشده‌اند ولی می‌توانند این کار را انجام دهند.

چرا تعداد زنان فضانورد از مردان کمتر است. در آمریکا تعداد زنان فضانورد خیلی بیشتر از روسیه است. دلیل این کمبود را چه می‌دانید؟
یلنا دابروکوشنا: البته این که تعداد زنان فضانورد آنها از ما بیشتر است، ارزش کشوری را بالا نمی‌برد. در روسیه هنوز این دیدگاه وجود دارد که جای زن در آشپزخانه است! در بعضی مواقع به زن‌ها طوری نگاه می‌شود که باید حتما در چاردیواری خانه فعالیت کنند. به نظر من زنان باید ثابت کنند امتیاز علمی برابری با مردان دارند وگرنه پیشرفتی نخواهند داشت. در جامعه نباید قضیه را به شکل زن و مرد و از روی جنسیت ببینند؛ بلکه باید بسنجند که کدام یک، توانایی لازم را برای انجام آن کار مشخص دارند. در زمینه فضانوردی، مردان موقعیت تثبیت شده‌ای دارند، اما اکثرا معتقدند که زن در فضانوردی جایی ندارد. در حالی که زنان با علاقه بیشتری کارها را پیگیری می‌کنند، دقیق‌تر به انجام می‌رسانند و احساس مسؤولیت بیشتری دارند.
یعنی معتقدید زن و مرد همپا و همسان هم می‌توانند فضانوردی کنند؟
یلنا دابروکوشنا: تقریبا بله، البته برای کار در خارج از سفینه یعنی انجام عملیاتی مانند راهپیمایی فضایی که برای زنان کمی دشوار است؛ چون نیروی بدنی بیشتری نیاز است، اما کارهای دیگری را زنان می‌توانند در برابر مردها انجام دهند.

چرا تعداد زنان فضانورد از مردان کمتر هستند؟ شما تجربه پرواز با زنان فضانورد را دارید. آیا مشکلی در این پروازها داشته‌اید؟
سرگئی کریکالف: عرصه فضانوردی از سال ۱۳۴۲/ ۱۹۶۳ که والنتینا ترشکوا به فضا سفر کرد تا حدود ۲۰ سال بعد که اسوتلانا ساویتسکایا راهی مدار زمین شد، فضانورد مونثی به خود ندیده است. در آن سال‌ها، مسؤولان فضایی شوروی سابق  تصمیم داشتند کیهان‌نوردان زن دیگری را هم به فضا بفرستند، اما به دلیل بعضی تغییرات در مسیر برنامه‌های فضایی این امر میسر نشد. روی هم رفته در آن بیست سال، طرح و برنامه‌ای وجود نداشت که حضور زنان را بطلبد یا حضور آنها ضروری باشد. من به عنوان عضو علی‌البدل در آموزش خبرنگار ژاپنی که می‌خواست به فضا برود شرکت داشتم. عضو ژاپنی گروه ما یک خانم بود. بعدها من با هلن شارمن هم کار کردم و هیچ مشکلی نداشتم. در سفرهای مشترک با شاتل هم همکاران مونث در گروه ما بودند. به‌طور کلی می‌خواهم بگویم جنسیت آنها هیچ مشکلی برای کار ما به‌وجود نیاورد.

شما سال‌ها مسؤول آموزش فضانوردان بوده‌اید. می‌توانید بگویید چرا تعداد زنان فضانورد از مردان فضانورد کمتر است؟
ولادیمیر شاتالف: باید گفت هم در فضانوردی ما و هم در پروازهای سرنشین‌دار آمریکایی‌ها، حرفه «فضانوردی» در اولین دهه‌ها به حرفه خلبانی نزدیک بود. با توجه به سخت بودن شرایط، فضانوردان از میان خلبانان، به‌خصوص خلبانان هواپیما‌های جنگنده انتخاب می‌شدند. طبیعتا در آن شرایط جایی برای زنان در پروازهای فضایی نمی‌توانست وجود داشته باشد؛ اما بعدا با پیدایش ایستگاه‌های مداری و ایجاد امکانات بیشتر، به وجود افراد متخصص نیاز شد و فضانوردان نه فقط خلبانان نظامی بلکه از میان مهندسان و کارشناسان دیگر حرفه‌ها هم انتخاب شدند و در پرواز شرکت کردند و شرایط حرفه‌ای تقلیل یافت. به این ترتیب هم در آمریکا و هم در روسیه زنان وارد عرصه فضانوردی شدند. در حقیقت باید گفت شرایط و زمان، تعیین‌کننده حضور زنان در پروازهای فضایی شد. در حال حاضر می‌بینید حتی افراد معمولی به عنوان گردشگر فضایی یا فضاگرد به فضا می‌روند؛ اما برای به‌وجود آمدن چنین وضعی، چند دهه وقت لازم بود تا فضانوردی رشد کند. در آینده، حتما زنان فضانورد از حرفه‌های مختلف در آنجا حضور خواهند یافت.

نظر شما در مورد پرواز زنان در فضا چیست؟
گئورگی گرچکو: به نظر من زنان توانایی این کار را دارند. به قول یک شاعر روس «زن می‌تواند اسب در حال دویدن را نگاه دارد و از خانه آتش‌گرفته به سلامت بیرون بیاید.» اما راستش را بخواهید دلم به حال‌شان می‌سوزد. این کاری مردانه است؛ نه به خاطر آن که کار کردن در فضا دشواری‌های بسیار دارد، بلکه معتقدم نباید آنها را به چنین شکنجه‌ای کشاند. تنها حالت دلسوزی دارم وگرنه از نظر توان، معتقدم حتی کار‌هایی است که زن بهتر از مرد می‌تواند انجام دهد. چرا نباید از آنها در این‌گونه فعالیت‌های اجتماعی استفاده کرد. برای مثال در مونتاژ قطعات کوچک الکترونیکی، هم صبر و حوصله و هم دقت زنان بیشتر از مردان است. باید از توانایی آنها در چنین کارهای ظریفی بهره گرفت.

به نظر شما چرا تعداد زنان فضانورد از مردان کمتر است؟
الکساندر لاویکین: گمان می‌کنم فضانوردی  کاری مردانه است چون درست است که پرواز به فضا زیباست، اما زندگی در آنجا راحت نیست و سختی‌هایی دارد. این سختی‌ها در پروازهای طولانی بسیار بیشتر می‌شود. از نظر فیزیکی هم تحمل چنین شرایطی برای خانم‌ها دشوار است. البته از نظر روانی و روحیه، زنان صبورترند و گاهی بیش از مردان می‌توانند مشکلات را تحمل کنند. اما مواردی مثل مشکلات بهداشتی، سختی‌های زندگی در ایستگاه فضایی و دور بودن از خانه و فرزندان چیزهایی نیست که تحمل آن برای زنان به اندازه مردان راحت باشد.آمریکایی‌ها تجربه زیادی در پروازهای کوتاه‌مدت زنان دارند. زنان آمریکایی در فضاپیماهای شاتل مرتبا پرواز می‌کردند. برای این‌گونه پروازهای کوتاه چندان تفاوتی بین زن و مرد نیست. اما سفرهای طولانی فضایی را برای خانم‌ها مناسب نمی‌دانم.

چرا تعداد زنان فضانورد از مردان کمتر است. یکی از خانم‌های فضانورد به من گفت چون رؤسا مرد هستند، این‌گونه است! نظر شما چیست؟
موسی مانارف: دلیل اول به نظر من این است که آسایش برای زنان بیشتر لازم است. بدن زن به محافظت بیشتری نیاز دارد. کار فضانوردی سخت است، مثل جنگیدن و بعضی حرفه‌های دیگر که شرایط ساده‌ای ندارند. برای مثال امکانات بهداشتی در فضا کم است و در طولانی‌مدت، این شرایط به خانم‌ها صدمه می‌زند. ما خلبان زن هم داریم، اما بیشتر خلبانان دنیا مرد هستند چون کار پرواز سخت است. چه بپذیریم یا نپذیریم خانم‌ها از نظر فیزیک بدنی ضعیف‌تر از مردها هستند. ما دوره‌های آموزشی سختی را برای زندگی در فضا و انجام عملیاتی مثل راهپیمایی در فضا می‌گذرانیم. چنین کارهایی واقعا دشوار است. راهپیمایی فضایی و طی کردن مسافتی ۱۵ تا ۲۰ متری در بیرون از ایستگاه فضایی کاری بسیار جدی است. ضمن آن که باید پیشامدهای غیرمنتظره را هم در نظر داشت. برای مثال اگر همکار شما در حین راهپیمایی بیهوش شد، شما نه فقط خودتان بلکه همکارتان را هم باید بتوانید به ایستگاه برگردانید. به‌نظر من نیاز چندانی نیست که زنان حتما هم‌سطح مردان کار کنند. آنها می‌توانند با هم در فضا کار کنند؛ اما الزامی نیست که بازده‌شان با هم مساوی باشد.

چرا تعداد زنان فضانورد از مردها کمتر است؟ آیا مردان نمی‌خواهند سکوهای قهرمانی را از زیر پای زنان بکشند؟!
ایگور وُلک: من دو دختر دارم. اگر از من بپرسند راضی هستی آنها این حرفه را انتخاب کنند می‌گویم نه! چرا؟ برایتان توضیح می‌دهم. ببینید، با وجود پیشرفت‌های فنی که در سیر تکامل ایستگاه‌های فضایی رخ داده است، هنوز وضعیتی که دارد برای حضور زنان مناسب نیست. فیزیولوژی بدن زن و مرد متفاوت است و همین امر باعث می‌شود کار در فضا برای زنان سخت‌تر از مردان باشد. گرچه برخی مایلند نشان دهند تحمل شرایط دشوار زندگی در فضا در حد توانایی زنان هم هست، اما من به چنین چیزی اعتقاد ندارم. شما می‌دانید حتی مردان هم به‌ندرت توانسته‌اند از عهده تمرین‌ها، آموزش‌ها و شرایط بسیار سخت سفرهای فضایی با سرافرازی کامل بیرون بیایند. به‌طور کلی می‌توانم بگویم حتی در مورد قوی‌ترین زن‌ها هم تحمل این شرایط در «مرز توانایی» آنهاست. شاید روزی که فناوری‌های بشر توسعه و پیشرفت بیشتری بیابد، بتوان از زن‌ها هم در سفرهای فضایی بهره جست. البته اگر مساله خاصی وجود داشته باشد که حل آن ضرورت سفر زنان را بطلبد، پرواز زنان به فضا قابل توجیه است. شاید برخی زنان از گفته‌های من رنجیده شوند ولی من تلاش می‌کنم واقعیت را بگویم. به نظر من تا آنجا که امکان دارد کارهای دشوار فضانوردی را بهتر است مردان انجام دهند؛ فرستادن زنان به فضا فعلا ضرورتی ندارد.
در دوران شوروی برنامه‌ای بود که گروهی از فضانوردان زن را به فضا بفرستند. آنها مدتی هم آموزش و تمرین داشتند، اما این کارها در آن زمان بیشتر جنبه تبلیغات سیاسی داشت تا ضرورت علمی. به هر حال من فکر می‌کنم وقتی مردی می‌تواند در فضا کاری را زودتر و بهتر و باکیفیت بالاتر نسبت به یک زن انجام دهد و آن وقت ما انجام این کار را از یک فضانورد زن بخواهیم، این صرفا برای این است که سر و صدای تبلیغاتی راه بیندازیم که مثلا یک زن در فضا راهپیمایی یا جوشکاری کرد! در حالی که باید بپرسیم با حضور یک زن در این عملیات چه تحولی در کار صورت گرفته یا کیفیت بهتری به دست آمده است؟ من معتقدم در زمینه‌هایی که ویژگی‌های زنان باعث بالا رفتن کیفیت شود و مردان توانایی انجامش را در آن سطح نداشته باشند، باید از آنها استفاده کرد. وگرنه ضرورتی ندارد زنان را به تحمل این همه دشواری مجبور کنیم.