بدون دانستن حق شماست ، بیشتر بدانید
ایران زمین به دلیل گستردگی و قرار گرفتن در موقعیت تلاقی شاهراه‌های شرق به غرب و شمال به جنوب و حضور اقوام مختلف از دیرباز در ایجاد اقامتگاه‌هایی برای کاروان‌ها پیشتاز بوده و مستندات تاریخی نشانگر آن است که ایران از پیشگامان احداث راه و جاده، سامانه‌های ارتباطی ، خبررسانی و کاروانسراها بوده است. کاروانسراهای ایران که از مهم‌ترین دستاوردهای معماری گذشته این سرزمین به شمار می‌روند، هرکدام در شرایط و وضعیت متفاوت اقلیمی، اجتماعی و بازرگانی ساخته شده و الگو و طراحی‌های ویژه‌ای دارند. یکی از این کاروانسراها، کاروانسرای شاه عباسی است که در وسط شهر آوج قرار دارد و دارای طرح دو ایوانی است. شالوده کاروانسرا از سنگ‌های لاشه و قلوه سنگ بنا شده و روی آن آجرچینی است. کاروانسرا از داخل دارای دو ایوان و ۲۴ ایوانچه است و در پشت اکثر آنها، حجره‌ها واقع شده‌اند. این کاروانسرا یک اثر معماری زیبا و چون نگینی در آوج است که متأسفانه به جای توجه و رسیدگی اصولی به حال خود رها شده یا به‌طور غیراصولی و ناهمگون و درنهایت بدسلیقگی مرمت شده است. از آنجا که پرونده ثبت جهانی کاروانسراهای ایرانی به صورت یک مجموعه از کاروانسراها، تهیه و به یونسکو ارسال شده است و ارزیابان یونسکو یکی یکی در حال بازدید کاروانسراهای ایرانی هستند، به نظر می‌رسد مسؤولان میراثی استانی و کشوری باید توجه بیشتری درخصوص حفظ و مرمت صحیح کاروانسراها داشته باشند. آوج، شهری کوهستانی در مسیر جاده
قزوین -همدان است. این شهر که زادگاه طیب حاج رضایی (لوطی معروف تهران) است، پیشینه بلندی دارد و طبق برخی روایات سابقه تاریخی آن به دوران مادها (۷۰۸ قبل از میلاد) می‌رسد.
این منطقه چه در دوران پیش از اسلام و چه پس از اسلام، دوران باشکوهی داشته و در کنار جاذبه‌های طبیعی همچون دره ، آبشار ، آبگرم و دریاچه، جاذبه‌های تاریخی متعددی از این دوران‌ها به یادگار دارد. جاذبه‌هایی همچون پل معلق آوج، روستای مشانه، روستای هرایین، امامزاده علاالدین و کاروانسرا.
شرایط اسفناک کاروانسرا
کاروانسرای چندساله شاه عباسی در واقع نگین آثار تاریخی شهرستان زیبای آوج است.
سعید فتوحی از فعالان حوزه گردشگری و میراث فرهنگی که اخیرا از کاروانسرای آوج در استان قزوین دیدن کرده، وضعیت این کاروانسرا را که دارای نیم برج‌های مخروطی شکل سنگی است، اسفناک توصیف می‌کند و می‌گوید: نخستین چیزی که در لحظه نزدیک شدن به این کاروانسرا مخاطب را دلزده می‌کند، شلختگی عجیب ورودی است، طوری که اولا درها بسته بود و دوما یک در بی‌قواره آهنی شبیه در گاراژ به جای دری متناسب و در شأن بنای تاریخی نصب شده است.
یک طرفِ در اصلی، در کوچکی قرار دارد که کاربری آن مشخص نیست. بالای سر آن هم در اطراف آجرها، سیمان بدشکلی به کار رفته است و سمت دیگر در اصلی هم دری وجود دارد که ظاهرا با آجر پوشانده شده است.
هرکدام از قسمت‌های چپ و راست ورودی اعلام می‌کنند قرار است با چه بنای آشفته‌ای مواجه شوید. پیش از رسیدن به همین در اصلی با فاصله ۲۰متر، دیواره‌هایی نمایان است که می‌توان حدس زد روزگاری نه خیلی دور جزو این بنا و بخشی از محوطه کاروانسرا بوده که هیکل آن به داخل کشیده و از مسیر اصلی منحرف شده‌اند و در حال حاضر یک محوطه رهاست.
مرمت‌های زشت و ناهمگون
این فعال گردشگری می‌گوید: پشت‌بام این کاروانسرای صفوی ایزوگام شده و نمای ایزوگام و قیرگونی از داخل کوچه مجاور پیداست.
به گفته وی، مرمت‌ها به شکلی است که گویی بنا وصله‌پینه شده است و هر گوشه آن یک شکل و شمایلی دارد و انواع و اقسام آجر، خشت، کاهگل، سنگ، ساروج، سیمان، ادوات قیرگونی، فلز و لوله را می‌توان در گوشه و کنار بنا دید که ظاهرا همگی در مرمت بنای ثبت ملی شده کاربرد داشته‌اند!
آن‌طور که فتوحی از اهالی محل شنیده، دیوار شمالی کاروانسرا هم ظاهرا محل دیوار اصلی بنا نیست و عقب‌تر رفته است.
مقبره‌ها در محاصره زباله
همه اینها درحالی است که در گوشه و کنار کاروانسرا نم و رطوبت به چشم می‌خورد. جلوی کاروانسرا هم وسایل بازی کودکان نصب شده و وسط حیاط کاروانسرا، شهدای گمنام به خاک سپرده شده‌اند و یک یادمان برای آنها طراحی شده است. اطراف دیواره‌ها هم با انواع زباله و نخاله مزین شده است.
به گفته فتوحی، در یک کلام نه مرمت‌ها در شأن بناست و به‌نظر می‌رسد نه کسی برایش مهم بوده که چه بلایی سر این بنای دوره صفوی می‌آید. بی‌برنامگی با یک گشتزنی اطراف کاروانسرا کاملا مشهود است.
در این میان پرسش‌های زیادی مطرح است. اول این‌که چرا باید وسط یک کاروانسرای ۴۰۰ ساله شهید به خاک سپرد آن‌هم وقتی طبق قانون، خاکسپاری در عرصه بنای تاریخی ممنوع است و تاسف‌بار این که اگر شهدای عالیقدر را در این مکان دفن کرده‌اید، پس چرا آن را به حال خود و میان زباله و نخاله رها کرده و به آن رسیدگی نمی‌کنید. درواقع با این عمل به‌جای قدر نهادن به مقام شهید به آنها بی‌حرمتی می‌کنید.
شلختگی در مرمت بیداد می‌کند
پرسش دیگر درباره معضل همیشگی ما در بحث مرمت آثار تاریخی یعنی مرمت غیرکارشناسی کاروانسراست و این‌که در کدام بنای دوره صفوی پشت‌بام را قیرگونی و ایزوگام می‌کنند و چرا هر گوشه بنا به یک شکل مرمت شده است؟ پرسش‌های دیگر این‌که چرا این بنا به حال خود رها شده و کارکردی ندارد یا چرا جلوی یک بنای تاریخی وسایل بازی نصب شده است؟
به‌طور خلاصه می‌توان گفت که شلختگی در بخش‌های جنوبی مشهودتر است. از استقرار وسایل بازی گرفته تا انواع آجرهای به کار رفته در بنا و مرمت‌های هزار و یک رنگ، آجرهای نم زده و در آهنی بی‌ربطی که مشخص نیست از چه وقت در این بنا نصب شده است و همه اینها بخش جنوبی را به‌شدت بدترکیب و بی‌قواره کرده است.
مخروبه‌هایی
در یک مسیر گردشگری جذاب
این فعال گردشگری و میراث فرهنگی یادآور می‌شود که کاروانسرای شاه‌عباسی در حالی در بدترین وضعیت میراثی به‌سر می‌برد که در نزدیکی آن، یک حمام قاجاری قرار دارد که حال و روزش بدتر از کاروانسراست. خانه- قلعه‌ای تاریخی هم وجود دارد که به تلی از خاک بدل شده و امروزه بیشتر شبیه یک تپه است. اما به فاصله چند دقیقه‌ای از کاروانسرا، پل معلق آوج (بزرگ‌ترین پل معلق غرب ایران) و آبشار زیبای شاه‌دره را می‌توان دید و با نیم ساعت اختلاف «چهل‌چشمه» و چشمه‌های آب‌درمانی «آبگرم» چشم انتظار مسافران است. اکنون پرسش این است که چرا نباید فکری به حال این کاروانسرای زیبا کرد تا بتوان با این آثار یک مسیر گردشگری جذاب برای گردشگران
تعریف‌کرد.
روش اشتباه قیرگونی
یک کارشناس میراث فرهنگی هم درباره مرمت این کاروانسرا توضیح می‌دهد: بدسلیقگی در بندکشی‌ها نمایان است. رنگ سفید خیلی در تضاد است. در دو طرف در اصلی هم آثاری از تاق و تویزه هست که گویی بعدها بسته شده و نشان می‌دهد این ورودی ادامه داشته است. به‌نظر می‌رسد یک دوره برای عبور خودرو، این دیواره را پایین ریختند تا ورودی بزرگی ایجاد کنند.
وی در خصوص استفاده از قیر در مرمت بنا هم می‌گوید: من به‌شخصه مخالف چنین اقدامی هستم و کاهگل را ترجیح می‌دهم اما درحال‌حاضر برای مرمت و محکم‌کاری پشت‌بام، ابتدا آن را ایزوگام و در مرحله بعد آجرفرش می‌کنند. درحالی‌که همه این کارها تنفس را از بنا می‌گیرد. رطوبت همیشه به سمت پایین حرکت می‌کند. اگر دقت کنید در دیواره‌ها به سمت پایین نم و رطوبت زیاد هست. بناهای قدیمی کاهگل و خاک رس داشتند. همان سقف رطوبت را جذب می‌کرد و نمی‌گذاشت پایین برود و پس از قطع بارش کم‌کم خشک می‌شد و تعامل دما و رطوبت را نگه‌می‌داشت اما اکنون با ایزوگام رطوبت نفوذ می‌کند و از دیواره‌ها پایین می‌رود کما این‌که اکنون هم رطوبت کاملا نمایان است، چون بنا از سطح شهر پایین‌تر است و طبیعی است که رطوبت از بام قیرگونی‌شده به سمت پایین و جایی که شیب داشته باشد حرکت کرده و آنجا خودش را نشان می‌دهد.
این خانه‌های غیرمجاز
این کارشناس درخصوص خانه‌های چسبیده به کاروانسرا هم با اشاره به این‌که این خانه‌ها در حریم بنای تاریخی قرار گرفته‌اند، می‌افزاید: طبق قانون این خانه‌ها غیرمجاز ساخته شده‌اند و باید از حریم کاروانسرا برچیده شوند. به عبارتی میراث فرهنگی باید در سال‌های گذشته برای آزادسازی آنها بودجه می‌گذاشت که این کار را نکرد.
به گفته وی، سال ۸۰ بخشی از کاروانسرای آوج در اثر زلزله دچار آسیب شده بود و در سال‌های ۹۶ و ۹۷ بخش‌های آسیب‌دیده مرمت شد.
