بدون دانستن حق شماست ، بیشتر بدانید
سایت بدون- حدود ۴۰ سال قبل، بنجامین لیبت، محقق آمریکایی، بحث‌های بسیاری را در زمینه اراده آزاد به راه انداخت. این محقق از دانشگاه کالیفرنیا هنگام آزمایش روی آگاهی انسان متوجه سیگنالی در مغز شد که آن را «پتانسیل آمادگی» خواند. براساس دریافت این سیگنال، درست یک ثانیه پیش از تصمیم‌گیری توسط داوطلب، لیبت قادر به پیش‌بینی تصمیم نهایی فرد شد و نتیجه گرفت تصمیمات به صورت ناآگاه در مغز صورت می‌گیرد. بعد از انتشار این مطلب، موج گسترده‌ای از مقالات و خبرها درباره نقش اراده انسان در تصمیم‌گیری یا توهم داشتن اراده آزاد شکل گرفت. ۳۰ سال بعد در سال ۱۳۸۷/ ۲۰۰۸ آزمایش دیگری توسط موسسه علوم شناختی ماکس پلانک آلمان در همکاری با دو مرکز دیگر با هدف مطالعه آگاهی انسان شکل گرفت که نتایج جالبی در بر داشت. پیش از آن‌که به مفهوم اراده آزاد و نتیجه به‌دست آمده از آزمایش‌ها بپردازیم، بهتر است چند سوال را پاسخ دهیم.
همین حالا که شما این متن را می‌خوانید آیا متوجه فعالیت ماهیچه‌ها برای هدایت چشم‌ها در طول خطوط متن شده‌اید؟آیا برای درک بهتر متن، خودآگاهانه اندازه مردمک چشمتان را تغییر داده‌اید؟! یا حتی برای واکنش نشان دادن در یک صحنه هیجانی، انتخاب اطلاعات و شکل گرفتن هیجان به صورت آگاهانه عمل کرده‌اید؟
اگر به خودمان و کارهایی که هر روز در حال انجام آن هستیم دقت کنیم، متوجه می‌شویم بسیاری از فعالیت‌های ما به صورت خودکار و بدون دخالت ارادی و مستقیم ما شکل می‌گیرد. این پدیده به مغز کمک می‌کند تا فشار بیش از حد بر آن وارد نشود و بتواند در شرایط مورد نیاز به‌سرعت تصمیم بگیرد. مثلا به دوچرخه‌سواری فکر کنید. یادتان می‌آید اولین‌بار که یاد گرفتید دوچرخه را روی دو چرخش برانید چقدر این کار آگاهانه انجام شد؟ گذاشتن یک پا روی پدال، گرفتن فرمان، بلند کردن پای دیگر به طوری که تعادل ما روی دوچرخه کاملا حفظ شود… بارها زمین‌خوردیم. اما اکنون چطور؟ پس از سال‌ها دوچرخه‌سواری دیگر حتی به یاد نمی‌آورید اولین‌بار چطور دوچرخه را راندید.
اما سوال بعدی این است که آیا این مسأله درباره تصمیماتی که می‌گیریم و کاملا ارادی هم هستند صادق است؟
نه یک ثانیه، حتی ۷ ثانیه زودتر!
محققان علوم شناختی موسسه ماکس پلانک آزمایش ساده‌ای طراحی کردند. در این مطالعه شرکت‌کنندگان آزادانه تصمیم می‌گرفتند دکمه‌ای را با دست راست یا چپ فشار دهند. شرکت‌کنندگان در این‌که تصمیم بگیرند چه وقت می‌خواهند دکمه را فشار دهند کاملا آزاد بودند. اما باید به‌خاطر می‌داشتند چه زمانی تصمیم نهایی را در مغزشان برای زدن دکمه با دست راست یا چپ گرفته‌اند. از مغز داوطلبان همزمان تصویربرداری مغزی عملکردی (fMRI) در طی مدت زمان فعالیت گرفته شد. هدف این بود که بفهمند درست قبل از این‌که فرد احساس کند تصمیم نهایی را گرفته است چه اتفاقی در مغز می‌افتد؟
تا پیش از این، دانشمندان اتفاقاتی را در مغز بررسی می‌کردند که درست در لحظه تصمیم‌گیری روی می‌داد. اما در این آزمایش محققان متوجه چند ثانیه قبل از گرفتن تصمیم بودند. برای بررسی سیگنال‌های مغز و پیش‌بینی این‌که کدام گزینه را فرد انتخاب می‌کند از رایانه‌های بسیار پیشرفته طراحی شده برای تشخیص الگوهای فعالیت مغزی استفاده شد. این رایانه‌ها هفت ثانیه قبل از انتخاب فرد بر اساس فعالیت در بخش جلویی قشر مغز (پیشانی) پیش‌بینی کرده بودند که فرد کدام گزینه را انتخاب می‌کند! این پیش‌بینی براساس شانس نبود. ظاهرا نباید تصمیم فرد از قبل پیش‌بینی شود، اما درصد درستی این پیش‌بینی با رایانه‌ها خیلی بالاتر از شانس بود. محققان نتیجه گرفتند تصمیم ناخودآگاه پیش از زمان آماده‌شدن فرد برای تصمیم نهایی است. بررسی سیگنال‌های مغز نشان داد هفت ثانیه قبل از این‌که تصمیم آگاهانه توسط فرد گرفته شود دستگاه‌های پیشرفته براساس سیگنال‌های مغزی داوطلب قادرند پیش‌بینی کنند او با کدام دست دکمه را خواهد فشرد! این حقیقت بسیار شگفت‌انگیز است.
درست است که آزمایش‌های لیبت بسیار بحث‌برانگیز بود، اما آزمایش هینز و همکارانش در موسسه علوم‌شناختی ماکس پلانک نشان داد فعالیت مغز حتی بیشتر از
هفت ثانیه قبل از این‌که فرد بخواهد تصمیم بگیرد قابل پیش‌بینی است. اما این مطالعه هشدار می‌دهد که با این یافته، اراده آزاد را نفی نکرده است. دکتر هینز می‌گوید: «مطالعه ما نشان داد تصمیم‌گیری‌ها بر اساس تفکرات قبلی ما به صورت ناآگاه آماده‌اند. اما هنوز نمی‌دانیم که کجا تصمیم نهایی گرفته می‌شود. ما باید همچنان به مطالعاتمان ادامه دهیم تا ببینیم آیا تصمیم گرفته شده توسط این مناطق مغز می‌تواند معکوس شود یا خیر؟ و آیا اگر فردی خیلی فوری دست به انتخاب بزند (دقیقا شبیه شرایطی که ما در جامعه تصمیماتمان را می‌گیریم) و مکثی نداشته باشد چطور؟ آیا این نتایج تغییر خواهند کرد؟»
مطالعات بسیاری در این زمینه صورت گرفت. به طوری که مثلا امسال نتیجه تحقیق دیگری براساس مطالعات انجام شده طی ۴۰ سال از زمان لیبت تاکنون منتشر شد و نشان داد نتیجه‌ای که لیبت گرفت با اقدام داوطلبانه که در فرهنگ عامه، فلسفه و قانون بیان می‌شود در تضاد است. باور عمومی ما این است که ما در انتخاب‌هایمان اراده داریم. اما با توجه به نتایج لیبت، بسیاری از مسائل قانونی تحت‌الشعاع قرار می‌گرفت. آیا مجرم خودش مرتکب اشتباه شده یا این نتیجه‌ای از انتخاب نرون‌های فرد بوده است؟ از آنجا که اقدام آگاهانه در مجرمیت فرد و قوانین حقوقی حرف اول را می‌زد، در نتیجه با این مطالعات بار مسؤولیت از دوش فرد برداشته می‌شد!
موج بعدی تحقیقات درباره اراده آزاد بر اساس فعالیت‌های از پیش برنامه‌ریزی‌شده شکل گرفته و شرکت‌کنندگان باید از بین اقدامات با پیامدهای مختلف انتخاب کنند. این مطالعات بیش از مطالعات قبلی به شرایط طبیعی شبیه است. برای انسان‌ها دشوار است که در شرایط تصادفی، رفتار تصادفی داشته باشند و یک دلیل آن می‌تواند به دلیل الگوهای موجود پیشین در مغز باشد. تحقیقات در این زمینه همچنان ادامه دارد.
منابع: Trends in Neurosciences، Science Daily و MPG
