ماندگارترین نقش‌های سینمای ایران به مناسبت روز ملی سینما / از توبه «زینال بندری» تا دردهای «حاج‌کاظم»

سایت بدون – ۲۱ شهریور روز ملی سینماست؛ روزی برای بزرگداشت فیلم، فیلم ساز و هنرمند ایرانی. اگرچه قاب‌های خاطره‌انگیزی که سینماگران ایرانی خلق کرده‌اند، بی‌تردید ارزش بزرگداشتی فراتر از یک روز در تقویم دارد. به همین مناسبت، تاریخ سینمای ایران را ورق زدیم تا ببینیم کدام شخصیت‌ها با گذر زمان رنگ‌وبوی کهنگی نگرفته و همچنان زنده‌اند. انتخاب ما این ۱۵ شخصیت است. می‌توانید به ما خرده بگیرید که چرا نادر «جدایی نادر از سیمین»، جهانگیر «بوتیک»، سیما ریاحی «شوکران» و علی «بچه‌های آسمان» در این فهرست نیستند. حق با شماست؛ اما به هر حال فضای صفحه هم محدود بود و تنها می‌توانستیم درباره ۱۵ شخصیت بنویسیم.

کمال الملک/ کمال‌الملک/ جمشید مشایخی
«کمال‌الملک» یکی دیگر از شخصیت‌های جذابی است که از دنیای حقیقی پا به دنیای قصه و سینما گذاشته است. در فیلم، برشی از زندگی این شخصیت را می‌بینیم. بی‌شک جمشید مشایخی برای ایفای نقش شخصیتی چون کمال‌الملک بهترین انتخاب بوده است. وقار و آرامش توام با ابهتی که در رفتار و حرکات او وجود داشت و چهره‌ای که کاملاً تماشاگر را به یاد یک شخصیت اهل هنر می‌انداخت، کاراکتر کمال‌الملک را به یکی از ماندگارترین شخصیت‌های سینما تبدیل کرده. البته ستاره‌هایی مانند علی نصیریان، محمدعلی کشاورز در فیلم، قاب‌های تماشایی آن و دیالوگ‌های ماندگارش نیز از جذابیت‌های فیلم است.
ننه گیلانه/ گیلانه/ فاطمه معتمدآریا
ننه گیلانه دیگر شخصیت مادر ماندگار در سینمای ایران است. گیلانه مادری فداکار، زحمتکش و رنج‌دیده‌ است که ترکش‌های جنگ، زندگی و فرزندان او را بی‌نصیب نگذاشته است. او با وجود این که خودش ناتوان است و کمرش خمیده شده اما باید از فرزند معلولش هم مراقبت کند و بار زندگی را به تنهایی به دوش بکشد. بازی فاطمه معتمدآریا در نقش این مادر، باعث شده بود مخاطب تحت‌تأثیر لحظات احساسی فیلم و شخصیت این مادر قرار بگیرد. علاوه بر این، معتمدآریا به خوبی با لهجه گیلکی صحبت می‌کند و در جلد یک مادر شمالی مهربان فرو می‌رود.
حمید هامون/ هامون/ خسرو شکیبایی
بیشترین سهم از فهرست حاضر به شخصیت‌هایی رسیده که داریوش مهرجویی خلق کرده است؛ با چهار شاه‌نقش که به چهار بازیگر درجه‌یک داده است. محور فیلم «هامون»، شخصیت «حمید هامون» نویسنده و مترجم است. در یک تعریف دوکلمه‌ای، می‌توان او را یک «روشنفکر سردرگم» دانست؛ هرچند با شخصیت‌پردازی پیچیده و چندبعدی‌اش، به این سادگی‌ها قابل تعریف نیست. «هامون» نسبت به دنیای اطراف، مشکوک، هراسان و درمانده است و با همسر خود کشمکش دارد. شخصیت «حمید هامون» خسرو شکیبایی را که هنوز چندان شناخته‌شده نبود، به شدت مشهور کرد و به سیمرغ بلورین بهترین بازیگر مرد جشنواره فجر رساند.
قاسم/ ارتفاع پست/ حمید فرخ‌نژاد
ابراهیم حاتمی‌کیا عادت ندارد فیلم کم‌سروصدا بسازد. او در ابتدای دهه هشتاد، دست به ساخت فیلمی زد که در آن، یک مرد خوزستانی به فکر مهاجرت از روشی نامتعارف است. «قاسم» از همه‌چیز و همه‌کس دل کنده و در پی یک انتحار است. تنها می‌خواهد خود و خانواده‌اش را از مسیری که درست می‌پندارد، نجات دهد. «قاسم» برخلاف همراهانش در این راه ثابت‌قدم است و اگرچه با توجه به مضمون فیلم، یک «قهرمان» تلقی نمی‌شود، اما به سان یک قهرمان، به موفق نشدن فکر نمی‌کند و به پیش می‌رود. «قاسم» به سرعت محبوب تماشاگران شد و هنرنمایی حمید فرخ‌نژاد، او را نامزد بهترین بازیگر جشنواره فجر کرد.
مادر/ مادر/ رقیه چهره‌آزاد
علی حاتمی را به عنوان ایرانی‌ترین فیلم ساز کشورمان می‌شناسند. شخصیت «مادر» این فیلم هم مانند بسیاری دیگر از کاراکترهایی که او خلق کرده، ایرانی‌ترین نمونه از جنس خودش است. مادر سالخورده‌ای که در واپسین روزهای زندگی، با آرامش مثال‌زدنی به دنبال جمع کردن فرزندانش است تا یک بار دیگر کانون خانواده‌اش را گرم کند؛ دقیقاً همان نقش سنتی مادران ایرانی. چهره‌آزاد با این فیلم، به نماد مادر ایرانی در سینمای ایران تبدیل شد. فیلم «مادر» مهم ترین نقش زنده‌یاد رقیه چهره‌آزاد است و یک سیمرغ بلورین را در ۸۱ سالگی برای او به ارمغان آورد.
عماد/ فروشنده/ شهاب حسینی
عماد شخصیت فرهنگی، اهل هنر و آرامی است که بعد از تعرض به همسرش، دچار مشکلاتی می‌شود. او شخصیت درون گرایی دارد و اهل داد و بیداد یا شلوغ‌کاری نیست، به همین دلیل پس از آن اتفاق، از درون فرو می‌ریزد و بر سر دوراهی‌های مختلفی قرار می‌گیرد. اگرچه او سکوت می‌کند و به طرز عجیبی خوددار است، اما در عین حال درباره این ماجرا و مشکلات روحی همسرش بی‌تفاوت نیست. شهاب حسینی موفق شد برای بازی در نقش این شخصیت پیچیده، جایزه بهترین بازیگر مرد جشنواره کن را از آن خود کند. «عماد» شخصیت بسیار محبوبی است.
حاج کاظم/ آژانس شیشه‌ای/ پرویز پرستویی
اگر نگوییم ماندگارترین، یکی از معدود قهرمان‌های ماندگار سینما «حاج کاظم» است. او رزمنده‌‌ای‌ است که از جنگ، برای جمع‌آوری ثروت یا گرفتن پست و مقام استفاده نکرده و وقتی می‌بیند همرزمش «عباس» که جانش به علت بیماری در خطر است به اندازه یک بلیت سفر به آلمان از مملکتش حق ندارد، سکوت چندین و چند ساله‌اش را می‌شکند، طغیان می‌کند و می‌خواهد به جماعتی که چشم‌شان را به روی عباس و امثال او بسته‌اند تلنگر بزند. پرستویی پس از این فیلم، در بسیاری از آثار حاتمی‌کیا حضور داشت و مشابه الگوی شخصیت «حاج کاظم» در بسیاری از فیلم‌ها تکرار شد.
ناخدا خورشید/ ناخدا خورشید/ داریوش ارجمند
شخصیت «ناخدا خورشید» جزو آن دسته از شخصیت‌هایی ا‌ست که در زندگی به نوعی تختی‌وار زندگی می‌کند، یعنی طبق قانون‌هایی که در زندگی برای خودش دارد رفتار می‌کند. البته این به این معنی نیست که او شخصیت بی‌قیدوبندی است، «ناخدا خورشید» در عین عصیان‌گری و سازش‌ناپذیری، به اصول خاصی نیز پایبند است. ناگفته نماند که صدای ماندگار منوچهر اسماعیلی هم در ماندگاری این شخصیت بی‌تأثیر نبود. این فیلم که دومین فیلم داریوش ارجمند است، جایگاه ویژه‌ای در کارنامه هنری این بازیگر دارد و سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول مرد را در پنجمین جشنواره فجر برای او به ارمغان آورد.
دایی غفور/ بوی پیرهن یوسف/ علی نصیریان
یکی از سخت‌ترین مفاهیمی که می‌توان در یک اثر سینمایی به نمایش گذاشت، مفهوم «انتظار» است. آن چه ابراهیم حاتمی‌کیا در ذهن داشته، برای آن که روی نگاتیو ماندگار شود، نیاز به شخصیت‌پردازی باورپذیر و نقش‌آفرینی بسیار خوبی داشت که هر دو در «دایی غفور» فیلم «بوی پیرهن یوسف» محقق شده است. «دایی غفور» یک راننده تاکسی است که با وجود مدارکی که ثابت می‌کند فرزندش در جنگ تحمیلی به شهادت رسیده، انتظار او را می‌کشد و شهادتش را باور ندارد. او همه زندگی خود را به پای این انتظار گذاشته و لبه مرز نوعی جنون قرار گرفته است.
لیلا/ لیلا/ لیلا حاتمی
شخصیت «لیلا» یکی از تاثیرگذارترین شخصیت‌های زن سینماست. او زندگی خوبی با همسرش دارد اما چون بچه‌دار نمی‌شود و از طرفی اسیر تفکرات سنتی خانواده همسرش است، مجبور می‌شود او را راضی کند با زن دیگری ازدواج کند. لیلا زنی تنها، بی‌پشتوانه و مظلوم است که پس از ازدواج همسرش نمی‌تواند زن دیگری را کنار او ببیند و به خانه مادرش می‌رود. معصومیتی که ذاتا در چهره لیلا حاتمی وجود دارد، وجه تاثیرگذاری و باورپذیری این کاراکتر را بسیار پررنگ کرده بود. لیلا حاتمی در پانزدهمین جشنواره فجر، دیپلم افتخار بهترین بازیگر نقش اول زن را برای این فیلم دریافت کرد.
زینال بندری/ تاراج/ جمشید هاشم‌پور
«زینال بندری» ضدقهرمانی بود با چهره مردانه، سر تراشیده و نگاهی نافذ. شخصیتی که در فیلم‌های دیگر هم با تشابهات بسیار، تکرار شد و گاهی از نقش مثبت فیلم هم محبوب‌تر بود؛ فیلم‌های اکشن و رزمی دهه ۶۰ و ۷۰٫ «تاراج» یکی از اولین‌ها و بدون تردید محبوب‌ترین فیلمی بود که جمشید هاشم‌پور در آن دوره بازی کرد و با همین تیپ ثابت، ستاره سینمای ایران شد. شخصیت «زینال بندری» پیچیدگی چندانی نداشت، اما شمایل او به شدت جذاب برای مخاطب عام بود؛ به خصوص آن که ایرج قادری کارگردان، رگ خواب مخاطب را می‌شناخت و متاعش همیشه خریدار داشت.
عباس آقا سوپر گوشت/ اجاره‌نشین‌ها/ عزت‌ا… انتظامی
کاراکتر «عباس آقا سوپرگوشت» در فیلم «اجاره‌نشین‌ها» شخصیتی منفعت‌طلب است که قصد دارد با حقه و کلک، آپارتمانی را که مالکش فوت کرده و وارثی هم ندارد، مال خود کند. میمیک صورت عزت‌ا… انتظامی، صدای با ابهت و محکمش و تیپ ظاهری او با آن کت‌وشلوار اتو کشیده، کاملاً این شخصیت را به عنوان یک کاراکتر حقه‌باز و سودجو در نگاه مخاطب جا انداخته است. انتظامی در پنجمین جشنواره فجر برای بازی در این فیلم، نامزد بهترین بازیگر مرد شد. «اجاره‌نشین‌ها» یکی از ماندگارترین فیلم‌های کمدی تاریخ سینمای ایران و یکی از بهترین فیلم‌های داریوش مهرجویی است.
ترانه/ من ترانه ۱۵ سال دارم/ ترانه علیدوستی
در تاریخ سینمای ایران شخصیت نوجوان ماندگار ویژه‌ای پیدا نمی‌شود و شاید بتوان گفت مهم‌ترین کاراکتر نوجوان، همین «ترانه» است. «ترانه» پس از عقد موقت با پسر پولداری از او صاحب فرزند می‌شود اما او «ترانه» را رها می‌کند. تلاش‌های این کاراکتر برای اثبات پاکی و هویت فرزندش و از همه مهم‌تر مقابله سرسختانه او در برابر موج سنگین تهمت‌ها یا قضاوت‌های اشتباه، این شخصیت را جذاب و ماندگار کرده است. ترانه علیدوستی با این فیلم فعالیت حرفه‌ای اش را در سینما آغاز کرد و به واسطه بازی بسیار خوب خود در نقش این شخصیت، توانست ورود درخشانی به سینما داشته باشد.
محسن/ ابد و یک روز/ نوید محمدزاده
شخصیت «محسن» یکی از به‌یادماندنی‌ترین شخصیت‌های معتاد سینمای ایران است. او به عنوان عضوی از یک خانواده فقیر، در دام اعتیاد گرفتار و به سهم خود باری روی دوش خانواده گذاشته است. هرچند که محسن معتاد است، اما حاضر نیست به خاطر خودش خواهرش را مجبور به ازدواج اجباری کند و در مقایسه با برادرش که فرد سالمی است، شخصیت مثبت‌تری دارد. نوید محمدزاده در این فیلم دقیقاً شبیه افراد معتاد تنگ‌دست، لاغر و رنجور به نظر می‌رسد و ضعف و سستی خاصی در رفتارها و قدم برداشتن اش دیده می‌شود. بخش زیادی از ماندگاری این کاراکتر، مدیون بازی نوید محمدزاده است.
حاج‌احمد متوسلیان/ ایستاده در غبار/ هادی حجازی‌فر
حاج‌احمد متوسلیان به جهت شخصیت ویژه‌ای که داشت و سرنوشت عجیبی که برایش رقم خورد به خودی خود کاراکتر جذابی است. حاج‌احمد متوسلیان فرمانده، جدی، مقتدر، شجاع و کاریزماتیکی بوده و کار سخت فیلم «ایستاده در غبار» همین نمایش اقتدار و واقعیت چنین قهرمانی در دنیای سینما بوده است؛ کار سختی که به خوبی از عهده آن بر‌آمده. هادی حجازی‌فر در این فیلم دیالوگی نمی‌گوید و با صدای ضبط‌شده احمد متوسلیان لب می‌زند. هماهنگی حجازی‌فر در ادای کلمات، انعکاس حس شخصیت در حالت چهره‌اش و گریم بسیار خوب او باعث شد این شخصیت در فیلم کاملاً واقعی به نظر برسد.