همه آن چیزی که باید درباره اعتیاد به فضای مجازی و ترک بدانید

سایت بدون – دنیای مجازی به کشورمان وارد شد، بی‌آنکه سازوکارهای درست استفاده از آن را بدانیم. عین همان اتفاقی که درباره اتومبیل و رانندگی افتاده است. اتومبیل‌های آخرین مدل را بدون داشتن فرهنگ رانندگی می‌رانیم. با دکتر رابرت فرنام، دارای بورد تخصصی اعصاب و روان و عضو کارگروه اعتیاد رفتاری مرکز ملی مطالعات ایران در این مورد گفت‌وگو کرده‌ایم.
آیا هر عادتی اعتیاد است؟
: تفاوت فردی که به بازی‌های رایانه‌ای اعتیاد دارد با فردی که ما او را معتاد نمی‌دانیم، چیست؟
مهم‌ترین تفاوت این دو فرد اشتغال ذهنی است. فرد معتاد به بازی یا گیم وقتی هم که مشغول بازی نیست مدام به آن فکر می‌کند و این اشتغال ذهنی مدام غالب فعالیت‌های زندگی‌اش را به خود اختصاص می‌دهد، مثلا همان‌طور که راه می‌رود به آن فکر می‌کند که امشب چه گیمی بازی کنم یا مثلا اگر در بازی دیشب چنین کاری می‌کردم، نتیجه بهتر می‌شد. وجه تمایز بسیار واضحی بین اشتغال ذهنی مدام و عادت روزانه وجود دارد، مثلا عادت روزانه این است که مسواک می‌زنید و بعد تمام می‌شود و دنبال بقیه کارهای روزانه خود می‌روید و نگران مسواک دفعه بعد نیستید، اما اشتغال ذهنی یعنی اینکه وقتی به کار دیگری مشغولید، به آن موضوع خاص فکر می‌کنید.
مورد دیگر که اعتیاد به بازی‌های آنلاین را شبیه اعتیاد می‌کند، علائم ترک است. فردی که اعتیاد به گیم یا شبکه‌های اجتماعی دارد، با قطع این ارتباط چند روز بی‌قرار، عصبی و مضطرب است. حتی بعضی‌ها غمگین می‌شوند و احساس می‌کنند حالشان بد است. در اعتیاد به بازی‌های آنلاین این رفتارها خیلی شدیدتر است و حتی می‌تواند به شکل پرخاشگری بروز کند یا اینکه خواب شخص به هم بریزد یا در حد بالینی افسرده شود.
گزارش‌های زیادی داریم که بچه‌هایی که گیم را کنار گذاشته‌اند یا به زور از آنها گرفته شده، به پدر خود حمله کرده‌اند یا حتی مواردی داشتیم که برای تهیه منابع مالی برای ادامه بازی دچار قتل والدین شده‌ یا دوستان خود را کتک زده‌اند. به نظر می‌آید این رفتار سیستم بیولوژیک افراد مستعد را دستکاری می‌کند و این دستکاری همان بلایی را بر سر شخص می‌آورد که مواد بر سر معتاد می‌آورد؛ دست فرد به هر دلیل به بازی نمی‌رسد و به همین دلیل پرخاشگر می‌شود.
رفتارها در اعتیاد به بازی بسیار شبیه اعتیاد است. در اعتیاد به بازی هم ما دقیقا مانند اعتیاد به مواد پدیده تحمل را می‌بینیم؛ یعنی فرد در طول زمان برای لذت بردن میزان استفاده را افزایش می‌دهد و زمان بیشتری را صرف بازی می‌کند. پژوهشی که در ایران با کمک یک موسسه بین‌المللی خارجی انجام گرفت، نشان داد برای تعریف اعتیاد به بازی آنلاین یک خط برش ۴ تا ۶ ساعت را می‌توانیم قائل شویم؛ به این معنی که افرادی که روزانه بیش از ۴ تا ۶ ساعت بازی می‌کنند، وارد فاز اعتیادی شده‌اند. این افراد به عنوان یک معتاد جدی نیاز به درمان دارند. پدیده تحمل فقط به زمان بستگی ندارد. نوع بازی و شکل بازی هم می‌تواند پیچیده‌تر شود یا تغییر کند.
پدیده دیگر مشابه با اعتیاد به مواد، شکست فرد در کنترل شخصی است. فردی می‌گوید، من از امروز قول می‌دهم سیگار نکشم، اما این قول را بارها می‌شکند یا مثلا از امروز حتما رژیم می‌گیرم، اما هفته بعد می‌گوید حالا یک بار پیتزا خوردن اشکال ندارد و به این ترتیب چرخه تصمیم شکسته می‌شود. همین موضوع را در بازی‌های آنلاین می‌بینیم که شخص برای کنترل ساعات بازی ناموفق است، مثلا می‌خواهد یک یا دو هفته جلوی خود را بگیرد، اما نمی‌تواند و این مساله ادامه پیدا می‌کند. شکست‌های متعدد در کنترل ساعات بازی یکی از معیارهای تشخیصی ماست.
مفهوم گسترده اعتیاد
: آقای دکتر! اعتیاد یعنی چه؟
مفهومی در روان‌پزشکی و روان‌شناسی وجود دارد، به نام «اعتیاد» که مفهوم بسیار گسترده‌ای دارد. تا حدود ۸ سال پیش، تقسیم‌بندی‌های جهانی بر این باور بودند که اعتیاد تنها سوءمصرف مواد یا مصرف نوعی ماده است. از حدود ۲۰ سال پیش، پژوهش‌هایی پیدا شدند درباره اعتیادهای غیرمرتبط با مصرف مواد؛ یعنی به دلیل اتفاقاتی رفتارهایی از شما سر می‌زند که می‌توانند در آینده از حالت عادت خارج شوند و کنترل زندگی شما را در دست بگیرند که به آنها «اعتیادهای رفتاری» می‌گویند. اعتیادهای رفتاری در ۲۰ سال گذشته بسیار مورد توجه قرار گرفتند و پژوهش‌های زیادی درمورد آنها انجام گرفت. همین موضوع سبب شد که از حدود سال ۲۰۱۳ میلادی در تقسیم‌بندی‌های بین‌المللی روان‌پزشکی آمریکا، گروه‌هایی اضافه شوند تحت عنوان «اعتیادهای غیرمرتبط با مواد» که شایع‌ترین آن بیماری قمار یا قماربازی بیمارگونه است و دومین گروه در این تقسیم‌بندی، اعتیاد به بازی‌های آنلاین است. در تقسیم‌بندی بیماری‌های سازمان جهانی بهداشت که سال آینده منتشر خواهد شد، اعتیاد به بازی یازدهمین بیماری شناخته‌شده است که خود شامل ۲ زیرگروه است؛ اول زیرگروه بازی‌های آفلاین یا بازی‌های غیرمرتبط با اینترنت و دیگری زیرگروه بازی‌های آنلاین یا بازی‌های مرتبط با اینترنت.
: این روند چگونه اتفاق افتاده است؟
بعد از اینکه این مفهوم هم مورد پذیرش تقسیم‌بندی‌های آکادمی روان‌پزشکی آمریکا قرار گرفت و هم سازمان جهانی بهداشت آن را به عنوان یک بیماری پذیرفته است، به این نقطه می‌رسیم که دقیقا در این نوع بیماری چه اتفاقی در حال افتادن است. از زمانی که تکنولوژی وارد زندگی انسان شد، انسان را مستعد ابتلا به برخی بیماری‌ها کرد، مثلا اتومبیل باعث افزایش تصادفات و ضرب‌وجرح انسان‌ها شد. درواقع تعامل با تکنولوژی هم آسیب‌هایی را از جنبه‌های روانی برای انسان به دنبال داشت. به وضوح می‌بینیم افرادی ساعت‌ها پای تلویزیون می‌نشینند و معتاد به تلویزیون هستند یا شایع‌تر از آن در حال حاضر، اعتیاد به گوشی‌های همراه یا شبکه‌های مجازی است؛ ورود به شبکه‌های مجازی و پرسه زدن در آنها برای مدت طولانی. اصطلاح اعتیاد به تکنولوژی نوعی اختلال وابستگی بیمارگونه یا گذاشتن زمان زیاد با دنیای مجازی است.
داستان از اینجا شروع می‌شود که تکنولوژی به صورت خاص دسترسی خیلی بالاتری برای آنچه فرد دوست دارد، فراهم می‌کند و درواقع این اتفاق وقتی پررنگ‌تر شد که تکنولوژی وارد فاز تعاملی شد و از حالت یکطرفه بیرون آمد، مثلا شما تنها تلویزیون را تماشا می‌کنید یا رادیو را گوش می‌دهید اما خودتان نمی‌توانید بر آنها تاثیری بگذارید و ارتباط این ۲ رسانه با شما یکطرفه است. از زمان ایجاد اینترنت و شبکه‌های مجازی که شما توانستید سوال کنید و پاسخ بگیرید و از وقتی توانستید انتخاب کنید که دنیای مجازی چه چیزی به شما بدهد، اعتیاد به رسانه و تکنولوژی شکل بیشتری از اعتیاد به خود گرفت. از دهه ۹۰ اصطلاحی پیدا شد به نام «اعتیاد به اینترنت» که بعدها به این صورت اصلاح شد که اینترنت نوعی ابزار است. آنچه که اعتیادآور است، نحوه تعامل فرد با محتوای داخل آن است و از اینجا بیماری‌ای سر برآورد که به آن «اعتیاد به بازی‌های آنلاین» می‌گوییم.
: سیستم‌های درمانی چطور به مفهوم اعتیاد رسیدند؟
این اصطلاح از آنجا مورد توجه قرار گرفت که برخی افراد به دلیل بازی‌های آنلاین به طور جدی دچار مشکل شدند، مثلا مواردی از مرگ گزارش شد. در هند، نوجوانی ۳ روز بدون وقفه بازی کرده و در پایان ۳ روز از دنیا رفته بود یا مواردی از تشنج بعد از ساعت‌های طولانی بازی گزارش شد. این گزارش‌ها کم‌کم سیستم بهداشتی را حساس کرد که ماجرایی در این بازی‌های آنلاین وجود دارد که دیگر طبیعی نیست. متخصصان تلاش کردند این حالات را تعریف و تفسیر کنند. پژوهش‌های علمی زیادی انجام شد. برخی از این مطالعات آن را اختلال کنترل تکانه دانست؛ یعنی فرد میل می‌کند و نمی‌تواند جلوی خودش را بگیرد، اما پژوهش‌هایی که مغز انسان را براساس فیزیولوژی کارکرد آن بررسی می‌کند، نشان داد سیستم مغزی درگیر در اعتیادهای رفتاری، خیلی شبیه سیستم درگیر در اعتیاد به مواد است که به آن «سیستم ریوارد» یا «سیستم بازخورد لذت» می‌گوییم. درواقع سیستم لذت شخصی به فرد بازخورد می‌دهد که آن رفتار خاص را ادامه دهد. به دنبال یافته‌های علوم اعصاب بود که محققان اعتیاد به بازی‌های آنلاین را نوعی اعتیاد دانستند و برخی معیارهای تشخیصی برای آن گذاشتند بر این اساس که اعتیاد به بازی‌های آنلاین در دنیای مجازی یک اعتیاد رفتاری است که مهم‌ترین شاخصه آن استفاده بیش از حد یا وسواس‌گونه از این بازی‌هاست که می‌تواند زندگی روزانه شخص را دچار اشکال کند.
توصیه‌ها
: چه باید کرد؟
تشخیص اعتیاد به بازی تنها برعهده متخصص است و بر فرض تشخیص، اصولی وجود دارد که باید زیر نظر متخصص انجام گیرد که استفاده از دارو و شرکت در دوره‌های درمانی گروهی و انفرادی از آن جمله است.
برخی افراد به واسطه شغلشان باید مدام در دنیای مجازی باشند. درباره این افراد دنیای مجازی را قطع نمی‌کنیم، بلکه آن را مدیریت می‌کنیم. تکنیک‌های زیادی برای افراد معتاد طراحی شده، اما بیشتر افراد معتاد نیستند و تنها عادت به استفاده از فضای مجازی دارند. همان‌طور که گفتم، طیفی از این تعریف‌ها وجود دارد. بعضی‌ افراد هستند که چند دقیقه‌ای به حکم تفریح بازی می‌کنند، بعضی‌ها هم معتاد به بازی هستند، اما افراد بیشتری در وسط این طیف قرار می‌گیرند که وقت و زمان بیشتری را صرف بازی می‌کنند که به آنها «بیش‌مصرف‌کننده‌های بیمار» می‌گوییم. این افراد را با استفاده از برخی تکنولوژی‌ها می‌توان مدیریت کرد یا اشتغال بیش از حد به بازی را دلیل‌یابی کرد، مثلا ممکن است دلیل بازی بیش از حد افسردگی باشد یا زن و شوهری که به دلیل بازی زیاد یکی از آنها احساس دوری می‌کند، دلیل دیگری مانند برخی مشکلات زناشویی پشت دوری آنها وجود دارد و از ارتباطی خراب فرار می‌کنند که دلیل آن را باید فهمید.
نوجوانی که افسرده است یا مادر بسیار کنترل‌کننده‌ای دارد، ترجیح می‌دهد به دنیای مجازی پناه ببرد. در طیف غیربیمار در بسیاری موارد باید در جستجوی دلایل عمیق‌تری مانند استرس‌های تحصیلی باشیم.
: شدت عمل تا چه حد ممکن است موثر باشد؟
اگر طرف ما یک معتاد به بازی باشد، هیچ اثری ندارد. درباره بیش‌مصرف‌کننده‌های غیربیمار هم اگر دلیل روآوردن زیاد به بازی پیدا نشود، باز هم اتفاقی نخواهد افتاد، مثلا برای تخلیه استرس بهتر است ورزش کرد.
عوارض اعتیاد به فضای مجازی را بشناسیم
: عوارض اعتیاد به بازی چیست؟
اولین عارضه افت عملکرد است؛ افت تحصیلی چشمگیر و بروز بیشتر برخی اختلالات مانند افسردگی و اضطراب. به نظر می‌‌رسد، افرادی که اضطراب اجتماعی دارند و مایل به حضور در جمع نیستند، بیشتر مستعد ابتلا به اعتیاد اینترنتی هستند. گروه دیگری که بازی با گیم را دوست دارند، افرادی هستند که تمرکز خوبی ندارند. بچه‌های بیش‌فعال خیلی مستعد به اعتیاد به گیم هستند. بر اساس پژوهش جدیدی که در همین رابطه انجام شده، افراد اوتیستیک که در تعاملات اجتماعی دچار مشکل هستند یا روابط اجتماعی لذتی به آنها نمی‌دهد یا برخی شخصیت‌ها مانند شخصیت‌های وسواسی هم جزو مستعدان اعتیاد به گیم تعریف می‌شوند. پژوهش‌های دیگر نشان می‌دهند، اعتیاد به بازی‌های آنلاین اختلال جوانان و نوجوانان است و به نظر می‌رسد با افزایش سن این تمایل کم می‌شود، هرچند یافته‌های جدید نشان می‌دهند نوجوانان معتاد به بازی‌های رایانه‌ای با افزایش سن همچنان معتاد به بازی باقی می‌مانند.
در کشورهای توسعه‌یافته مدارس درباره نحوه تعامل با دنیای مجازی به دانش‌آموزان آموزش می‌دهند. در این کشورها نحوه استفاده از رایانه آموزش داده نمی‌شود. آنها کار با محتوای داخل رایانه را به شخص آموزش می‌دهند. این نقطه ضعف اساسی در سیستم آموزشی ما وجود دارد.
: آیا این عوارض درمان هم دارد؟
پژوهش‌ها نشان می‌دهند باید به سمت درمان اعتیاد به بازی یا گیم رفت. آلمان و آمریکا از کشورهای پیشرو در زمینه این درمان هستند و بسته‌های درمانی برای این افراد طراحی می‌کنند. در برخی کشورها با تشدید علائم اعتیاد علاوه بر مراکز درمان سرپایی، افراد در بیمارستان‌هایی که برای این کار ساخته شده، بستری می‌شوند.
: خانواده‌ها مرتب به فرزند خود می‌گویند که کار با گوشی دیگر کافی است. این گفته تا چه حد بر میزان بازی‌های فرزند تاثیر دارد؟
درواقع تاثیر این حرف‌ها مانند ترک سایر اعتیادهاست. خانواده مدام به فرد سیگاری می‌گوید، سیگار بس است و او هم قبول می‌کند، اما باز هم ادامه می‌دهد. بعد خوراکی‌های مختلف مانند آدامس ترک سیگار، تخمه و آب‌پرتقال را جایگزین می‌کند، اما بعد از مدتی هم جایگزین‌ها را مصرف می‌کند و هم سیگار می‌کشد. اعتیاد بیماری بسیار پیچیده‌ای است که با «نکن» درمان نمی‌شود. خانواده‌ها باید بپذیرند با پدیده‌ای روبرو هستند که نیاز به درمان دارد.
بیوه‌های اینترنتی در راه هستند
: خانواده‌ها بیشتر به چه دلیل به درمانگران مراجعه می‌کنند؟
اتفاق دیگری که بیش از سایر اتفاقات خانواده‌ها را حساس می‌کند و دلیل مراجعه آنها به کلینیک‌های روان‌درمانی است، این است که شخص علاقه خود را به سایر امور زندگی از دست می‌دهد، مثلا تا قبل از آن با خانواده به دیدن اقوام یا گردش یا مهمانی می‌رفته یا فوتبال بازی می‌کرده، اما با بروز علائم اعتیاد کم‌کم برای همراه نشدن با خانواده عذر و بهانه‌های گوناگون می‌تراشد تا بازی کند. به تدریج از نشستن کنار خانواده هم دوری می‌کند و ترجیح می‌دهد با تلفن‌همراه یا لپ‌تاپ خود مشغول شود و این روند ادامه پیدا می‌کند تا حدی که کاملا منزوی می‌شود. مواردی در آسیای جنوب شرقی گزارش شده که دانشجویی چند ماه از محیط‌های درسی دور بوده و وقتی سراغش را می‌گیرند، می‌بینند در اتاق آشفته و نامرتبی پر از جعبه‌های پیتزا و غذاهای سفارشی در این چند ماه فقط نشسته و گیم بازی کرده. اصطلاحا می‌گویند این فرد «غوطه‌ور» شده است. این دور شدن از ارتباطات و زندگی روزمره، خانواده‌ها را بیش از علائم دیگر حساس می‌کند و در این مرحله به ما مراجعه می‌کنند.
یکی از معیارهای دیگر که به تشخیص بسیار کمک می‌کند، این است که فرد معمولا به اختلال رفتاری خود آگاه است که مثلا افت تحصیلی پیدا کرده یا ارتباطاتش ضعیف شده یا شغل خود را از دست داده، اما با وجود این آگاهی، رفتار اعتیادی ادامه پیدا می‌کند و بر سایر رفتارها غالب می‌شود.
تفاوتی که با اعتیاد به مواد دارد این است که اعتیاد به مواد معمولا ادامه‌دار است، اما اعتیاد‌های آنلاین ممکن است منقطع باشند. فرد می‌تواند مثلا برای ۶ ماه رفتار اعتیادی از خود نشان ندهد. بعد دوباره به همان روال برگردد. این قطع‌ووصل در اعتیادهای رفتاری بیشتر از اعتیاد به مواد دیده می‌شوند.
از شباهت‌های دیگر این دو نوع اعتیاد این است که مانند یک معتاد به مواد که سر خانواده کلاه می‌گذارد، دروغ می‌گوید و مواد خود را پنهان می‌کند، معتادان رفتاری هم دست به پنهانکاری و دروغ می‌زنند. می‌گویند ۵ دقیقه بازی می‌کنم، اما این ۵ دقیقه تبدیل می‌شود به ۴ ساعت یا سر کلاس بازی می‌کنند یا قرار است کلاس ورزش بروند، اما در وقت ورزش پنهانی بازی می‌کنند یا در ساعاتی که باید در کلاس زبان باشند، پنهانی در کافی‌نت بغل کلاس مشغول بازی می‌شوند.
آخرین معیار تشخیص که در اعتیاد به دنیای شبکه‌های اجتماعی هم می‌بینیم، این است که شخص یاد می‌گیرد ابتدا این کار را به دلیل لذت، وسوسه و هیجان آن انجام دهد، اما بعد رفتار کارکرد دیگری پیدا می‌کند و برای فرار از تنش و کاهش خلق منفی به کار گرفته می‌شود. درواقع رفتار کشف می‌شود و فرد به خودش می‌گوید، وقتی حالم گرفته یا زمانی که عصبی هستم یا مضطربم، بازی حالم را بهتر می‌کند. این کشف موضوع را پیچیده‌تر می‌کند. اول تجربه لذت است و بعد کمک و خدماتی که بازی در اختیار کاربر می‌گذارد و این استفاده در این مرحله تشدید می‌شود. بعد از آن به تعبیر ما روان‌پزشکان مرحله دوم بیماری شروع می‌شود. بیماری به سمتی می‌رود که فرد نه برای رفع نیاز یا لذت، بلکه برای درمان و حال خوب خود بازی می‌کند. از این مرحله بیماری به شدت به سرپایینی می‌افتد، مثلا فرد درس نمی‌خواند، شغل خود را از دست می‌دهد، اخراج می‌شود و همسرش طلاق می‌گیرد. اصطلاحی در مداخلات زن‌وشوهر داریم به نام «بیوه اینترنتی»
: لطفا درباره طلاق‌های اینترنتی بیشتر بگویید.
در موارد طلاق‌های اینترنتی زن شاکی می‌گوید، شوهر خوبی است، ولی ما دیگر با هم زندگی نمی‌کنیم. شوهرم مرتب جلوی لپ‌‌تاپش به کاری مشغول است و من هم زندگی خودم را می‌کنم. تا زمانی که صدایش نکنم، خوب و خوش‌اخلاق است، اما به محض آنکه از پای دستگاه صدایش بزنم، عصبانی می‌شود. همسران در این مرحله مشکلات زناشویی پیدا می‌کنند.
: این موارد در ایران چگونه است؟
دنیای دیجیتال در کشور ما حدود ۱۰ تا ۲۰ سال از دنیای دیجیتال کشورهای دیگر عقب‌تر است. به همین دلیل اعتیاد به گیم را در نوجوانان می‌بینیم و هنوز به دنیای بزرگسالی نرسیده است. به همین علت ما بیوه اینترنتی را کمتر در کشورمان می‌بینیم، هرچند به‌تدریج در دهه دوم و سوم زندگی پیدا می‌شوند، افت تحصیلی یا شکایت خانواده‌ها از اینکه فرزندشان مدام در حال بازی است بیشتر دیده می‌شود. باید در نظر داشته باشیم اعتیاد به گیم هم مانند تمام بیماری‌ها طیف‌های مختلفی دارد؛ یعنی ما طیف خفیف داریم، طیف متوسط و طیف شدید. مثال‌هایی که درمورد حمله به والدین یا فرار از مدرسه زدم، بیشتر طیف شدید هستند. ازجمله افراد طیف شدید، آنهایی هستند که مثلا به همسر خود می‌گویند مشغول کار روی یک پروژه اینترنتی هستم، اما ساعت‌ها پای رایانه هستند اما هیچ بازدهی‌ای ندارند چون اتفاق دیگری در حال افتادن است. معتادان بازی ما الان بیشتر در سنین دانش‌آموزی هستند اما بزرگ می‌شوند.
: آیا مغز معتادان به بازی‌های آنلاین از نظر علمی با مغز بقیه افراد تفاوت دارد؟
در اینجا باید به پژوهش‌های علمی اشاره کنم. در این پژوهش‌ها مشاهده شد که غلظت بخش خاکستری مغز افرادی که بیش از حد به بازی آنلاین مشغولند در طولانی‌مدت کمتر می‌شود. تغییرات ساختاری و آناتومیکی را می‌توان به‌وضوح در مغز معتادان به گیم تشخیص داد. اندازه بخشی از مغز کوچک می‌شود، گیرنده‌های دوپامینی در بخش‌هایی از مغز کاهش پیدا می‌کنند و فعالیت نواحی بخش‌هایی از مغز معتادان به گیم بیشتر از فعالیت همان نواحی در افراد عادی است، مثل افرادی که در برابر بوی شیرینی از خود مقاومتی ندارند. درواقع حساس شدن بیش از حد به محرک‌ها را در افراد معتاد به گیم هم می‌بینیم. بخش‌هایی از مغز این افراد همواره بیدار است و دنبال بازی می‌گردد. یافته‌های فیزیولوژیک تکلیف را یکسره کرد و دهان مخالفان با تعریف اعتیاد را بست.
مرجان یشایایی