بدون دانستن حق شماست ، بیشتر بدانید
سایت بدون -کم‌خونی و به‌ویژه کم‌خونی فقر آهن یکی از رایج‌ترین بیماری‌هایی است که پزشکان هر روزه با مراجعان متعددی که از عوارض این مشکل شکایت دارند، مواجه می‌شوند. برای آشنایی بیشتر با علل کم‌خونی یا آنمی، راه‌های تشخیص و درمان آن، «درمانگاه» این هفته را به گفت‌وگو با دکتر بابک بهار، فوق‌تخصص خون و سرطان و استادیار دانشگاه علوم پزشکی تهران اختصاص داده‌ایم.
خون چگونه ساخته می‌شود؟
بدن انسان یک ارگان یا مدل سلولی بسیار پیچیده هوازی است که سلول‌های آن باید دائم اکسیژن‌رسانی شوند. وظیفه این اکسیژن‌رسانی را خون برعهده دارد. خون توسط مغز استخوان قرمز رنگ واقع در استخوان‌های مرکزی بدن مانند جناغ سینه، دنده‌ها، مهره‌های ستون فقرات، استخوان جمجمه و در سنین نوجوانی و جوانی در انتهای بالایی استخوان‌های بلند مثل استخوان‌های بازو یا ران تولید می‌شود، اما از میانسالی به بعد تمامی مغز استخوان‌های بدن انسان زرد شده و خونسازی فقط به استخوان‌های مرکزی محدود می‌شود.
در مغز استخوان، سلول‌های بنیادی قرار دارند که با سرعت خیلی زیادی رشد می‌کنند و سلول‌های خونی از جمله گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها را می‌سازند. در واقع خون جاری در رگ‌ها و آنچه در مغز استخوان قرمز رنگ وجود دارد، هر دو یکسان هستند. اما این ماده در مغزاستخوان به صورت بافت نیمه‌سفت و ژله‌مانند و در رگ‌ها به صورت مایعی سیال است تا سلول‌ها بتوانند از طریق آن در رگ‌های بدن حرکت کنند.
خون شامل چه اجزایی است؟
خون از دو بخش تشکیل شده؛ سرم و سلول. سرم حاوی مقدار زیادی آب، پروتئین و موادی است که از قسمت‌های دور بدن ترشح می‌شوند و روی اعضای مختلف آن تاثیر می‌گذارند؛ مثل مواد تنظیم‌کننده هورمونی که از هیپوفیز ترشح شده و به غده فوق‌کلیوی، تخمدان و تیرویید می‌رسند. قسمت سلولی خون نیز از گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها تشکیل شده است. گلبول‌های سفید بخش کوچکی از سیستم ایمنی بدن را تشکیل می‌دهند. پلاکت‌ها نیز به شروع انعقاد خون کمک می‌کنند. گلبول‌های قرمز هم نقش اکسیژن‌رسانی دارند. جالب است بدانید که هر گلبول قرمز، ۱۲۰ روز طول عمر دارد و طی این مدت حدود ۴ هزار کیلومتر در رگ‌های بدن سفر می‌کند. سپس به تدریج مسن شده و در طحال از جریان خون خارج می‌شود.
گلبول قرمز در مرکز خود پروتئینی قرمز رنگ به نام هموگلوبین دارد. داخل این پروتئین نیز یک آهن دو بار مثبت (++Fe) قرار گرفته که وظیفه‌اش چسبیدن به اکسیژن است. گلبول قرمز درواقع مانند اتومبیلی است که اکسیژن را خیلی سریع از ریه‌ها بارگیری می‌کند و به نقاط مختلف بدن می‌رساند.
چه زمانی می‌گوییم فرد کم‌خون شده است؟
آنمی یا کم‌خونی، در واقع، کاهش هموگلوبین داخل گلبول‌های قرمز است. وقتی کم‌خونی روی می‌دهد، اکسیژن‌رسانی به بافت‌های مختلف بدن کاهش پیدا می‌کند و فرد دچار علایمی مانند ضعف، خستگی زودرس، رنگ‌پریدگی، سرگیجه، صدای وزوز گوش، تپش قلب، تنگی نفس، تعریق، کم‌خوابی و گاهی پرخوابی شود به خصوص اگر کم‌خونی ناگهانی بوده و شدت آن متوسط تا شدید باشد. همچنین ممکن است فرد به علت کمبود اکسیژن در بافت‌های بدن دچار لنگش در یک پا یا ضعف دست هنگام بلند کردن اشیا شود. در سنین بالاتر نیز اگر فرد دچار گرفتگی عروق قلب یا مغز باشد، ممکن است دچار درد قلبی یا مشکلات مغزی شود. در کم‌خونی ناشی از فقر آهن هم ممکن است ناخن‌ها تحدب خود را از دست بدهند و قاشقی‌شکل و نازک و شکننده شوند و خطوط طولی پیدا می‌کنند. یکی دیگر از نشانه‌های این نوع کم‌خونی تمایل به خوردن یخ، خاک و گچ است. البته کم‌خونی علامت اختصاصی ندارد، به خصوص اگر تدریجی باشد و به طور مزمن ایجاد شود. گاهی حتی بیمار اصلا متوجه کم‌خونی خود نمی‌شود، بنابراین لازم است همه افراد در آزمایش‌های دوره‌ای خود آزمایش خون نیز بدهند و در صورت بروز مشکل به پزشک مراجعه کنند. آنچه باید درباره کم‌خونی بدانید
آیا تشخیص نوع کم‌خونی هم با این روش امکان‌پذیر است؟
بله، پزشک پس از گرفتن شرح حال و معاینه بیمار، براساس پارامترهای گلبول قرمز مثل سایز آن یا غلظت هموگلوبین ، می‌تواند نوع کم‌خونی، شدت و علت آن را پیدا کند. حداقل میزان هموگلوبین در آقایان میانسال باید ۱۴ باشد. البته این رقم نسبی است؛ یعنی شخص ممکن است به علتی خاص، پرخونی فیزیولوژیک داشته باشد. برای مثال در بدن فردی که روزانه ۱۰ تا ۱۵ نخ سیگار می‌کشد یا کسی که در شغل خود با دود یا ذرات شن سر و کار دارد و همچنین افراد مبتلا به آسم و بیماری‌های مزمن ریوی، اکسیژن‌رسانی مختل می‌شود و بدن نیز برای جبران، غلظت خون را بالا می‌برد، بنابراین جواب آزمایش این افراد ممکن است گمراه کننده باشد و کم‌خونی را نشان ندهد، اگرچه گاهی علایم کم‌خونی مانند ضعف و تنگی نفس در آنها دیده می‌شود. پزشک در این شرایط باید توجه کند که اگر میزان هموگلوبین در حدود ۱۴ تا ۱۵ است، پس حتما فرد در معرض کم‌خونی است و باید بررسی شود. حداقل میزان هموگلوبین در خانم‌ها نیز باید ۱۲ تا ۵/۱۲ باشد. کودکان هم بسیار مستعد کم‌خونی فقر آهن هستند و هموگلوبین‌شان نباید کمتر از ۵/۱۲ باشد. هماتوکریت هم از دیگر پارامترهای تشخیص کم‌خونی است که نسبت غلظت خون به آب پلاسما را نشان می‌دهد و میزان آن نباید در آقایان کمتر از ۴۵ تا ۵۰ و در خانم‌ها کمتر از ۴۰ تا ۴۵ درصد باشد.
شایع‌ترین و مهم‌ترین انواع کم‌خونی چیستند؟
کم‌خونی‌ها را می‌توان به سه گروه بزرگ تقسیم کرد؛ کم‌خونی با گلبول قرمز کوچک شده، کم‌خونی با گلبول قرمز سالم و کم‌خونی با گلبول قرمز بزرگ‌شده. هر یک از این سه نوع کم‌خونی نیز به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شوند. برای مثال، کم‌خونی فقر آهن یک نوع کم‌خونی با گلبول‌های قرمز کوچک‌شده است. این نوع، مهم‌ترین و شایع‌ترین نوع کم‌خونی است که حدود ۶۰ درصد از خانم‌ها در سنین باروری مستعد یا دچار آن هستند. مردم کشورهای در حال توسعه و کشورهای آفریقایی و آسیایی نیز به دلیل شیوع بالای بیماری‌های انگلی و دفع خون ناشی از آن، در معرض آن هستند. کودکان در سن رشد، سالمندان و کوکان با تغذیه نامناسب، گیاهخواران، افرادی که سابقه خونریزی معده دارند و کسانی که به مقدار زیاد آسپرین مصرف می‌کنند هم در معرض این کم‌خونی‌اند.
این بیماری چگونه درمان می‌شود؟
برای درمان ابتدا باید علت آن کشف و برطرف شود. اگر فرد دچار پولیپ روده یا سرطان روده و معده باشد، باید آن را درمان کند. اگر عادت ماهانه‌اش مختل است، باید آن را تنظیم کند و اگر تغذیه نامناسبی دارد، باید آن را اصلاح کند. بعد از شناسایی و رفع علت فقر آهن نیز باید آهن از دست رفته را جبران کرد. برای این منظور اغلب از داروهای خوراکی استفاده می‌شود اما اگر کم‌خونی با قرص جبران نشود و یا فرد تحمل داروی خوراکی نداشته باشد و دچار علائم گوارشی شود، می‌تواند از نوع تزریقی آن استفاده کند. مصرف خودسرانه دارو می‌تواند علایم بیماری را به طور موقت درمان کند و کشف علت آن را به تعویق بیندازد. برای مثال، اگر فرد پولیپ بدخیم روده یا زخمی در بدن داشته باشد و مکمل آهن مصرف کند، به دلیل فروکش کردن علائم کم‌خونی دیرتر به پزشک مراجعه می‌کند و بیماری‌اش پیشرفته‌تر می‌شود.
کم‌خونی علامت اختصاصی ندارند، به خصوص اگر تدریجی و به طور مزمن ایجاد شود. گاهی حتی بیمار اصلا متوجه کم‌خونی خود نمی‌شود، بنابراین لازم است که همه افراد در آزمایش‌های دوره‌ای خود آزمایش خون نیز بدهند
