نظامی گنجوی اولین قربانی کپی رایت در ایران

منظومه «لیلی و مجنون»، ۸۶ بار پس از نخستین سرایش، توسط شاعران دیگر سروده شده است

سایت بدون – در روزگاری که مانند امروز این همه داستان و رمان عاشقانه به وفور پیدا  نمی‌شد، شاعری بزرگ مانند نظامی گنجوی دست به کار شد و با سرودن منظومه‌ها و داستان‌های عاشقانه‌اش، این نوع ادبی را به بالاترین درجه رساند؛ تا حدی که بعد از او هیچ شاعری نتوانست با «لیلی و مجنون» و «خسرو و شیرین» رقابت کند. این شد که بازار تقلید و کپی‌کاری از روی داستان‌های عاشقانه نظامی، شروع شد و تا قرن‌ها بعد ادامه پیدا کرد. به عبارتی آثار عاشقانه نظامی، بدون رعایت کپی‌رایت توسط دیگر شاعران پی در پی بازتولید شد و شاید بتوان نظامی گنجوی را یکی از اولین قربانیانِ نبودِ قانون کپی‌رایت در ایران دانست! به مناسبت روز بزرگداشت این شاعر بلند آوازه قرن ششم هجری، آثار تولید شده به تقلید از منظومه‌های «لیلی و مجنون» و «خسرو و شیرین» را بررسی کرده‌ایم.

مورد عجیبِ «لیلی و مجنون»!
نظامی گنجوی اولین کسی بود که داستان‌ها و افسانه‌های عرب درباره یک زوج عاشق به نام «لیلی و مجنون» را جمع‌آوری کرد و آن را به شکل یک منظومه عاشقانه ایرانی در چهار هزار و ۷۰۰ بیت درآورد. اما این پایان ماجرا نبود و شاعرانِ بعد از نظامی هم به علت جذابیت این داستان دست به کار شدند و به تقلید از اثر نظامی، «لیلی و مجنون»‌های دیگری سرودند. به گفته دکتر حسن ذوالفقاری، ۸۶ شاعر به استقبال «لیلی و مجنون» نظامی گنجوی رفته‌اند که در نوع خودش بسیار عجیب به نظر می‌رسد. نکته جالب این‌جاست که رد پای تازه‌ترین  تقلید و کپی‌کاری‌ها در دوران حاضر و سال ۱۳۳۵ هجری شمسی هم دیده شده است! اولین کسی که جرئت کرد از نظامی تقلید کند و از سویی راه را هم برای دیگران باز کرد، امیر خسرو دهلوی است. بعد از این شاعر، عبدالرحمن جامی، هاتفی خرجردی، میرزا محمد قاسم گنابادی، هلالی جغتایی، سلمان ساوجی، نامی اصفهانی و… شروع به سرودن لیلی و مجنون‌های مشابه کردند و هیچ کدام هم به پای اثر شاعر گنجه نرسیدند.
یک داستانِ مکررِ شیرین
یکی دیگر از آثار پنج گنج نظامی، داستان «خسرو و شیرین» است که البته قبل از نظامی هم فردوسی آن را در شاهنامه روایت کرده است. با این تفاوت که این داستان در شاهنامه خیلی جنبه عاشقانه ندارد و فردوسی بیشتر بر جنبه‌های حماسی و تاریخی داستان تمرکز کرده اما نظامی اولین کسی است که آن را به شکل یک روایت جذاب عاشقانه در شش هزار و ۵۰۰ بیت درآورده است. داستان از این قرار است که خسرو پرویز، پادشاه ساسانی عاشق شاهزاده‌ای ارمنی به نام شیرین می‌شود. «خسرو و شیرین» هم مانند «لیلی و مجنون» بعد از نظامی، بارها و بارها مورد تقلید شاعران دیگر قرار گرفت و طبق معمول باز هم روایت هیچ‌کدام به پای روایت شیرینِ نظامی نرسید. از جمله کسانی که به تقلید از نظامی، داستان «خسرو و شیرین» را روایت کردند، می‌توان به این شاعران اشاره کرد: امیر خسرو دهلوی، وحشی بافقی، خواجوی کرمانی، هاتفی خرجردی، میرزا محمد قاسم گنابادی، نامی اصفهانی و… .