بیمارستان‌های فوق مدرن در ایران هزار سال قبل/درمان در عهد بوسینا

بخش‌های درمانی مجزا وغذای رژیمی بیماران از جمله ابداعات پزشکان ایرانی در قرون چهارم و پنجم هجری است

جواد نوائیان رودسری – تاریخ پزشکی در تمدن اسلامی، پیوندی استوار با پزشکان و داروسازان نابغه ایرانی دارد. در این بین، بسیاری از مورخان را عقیده بر این است که بنیان نخستین بیمارستان‌های مدرن عصر طلایی تمدن اسلامی نیز، به وسیله پزشکان ایرانی گذاشته شد؛ نامدارانی مانند خاندان بختیشوع که از بیمارستان پیشرفته جندی شاپور در عهد ساسانی، به بغداد کوچیدند و سنگ بنای بیمارستان‌های مدرن را در اقصی نقاط جهان اسلام، از مراکش تا بامیان، گذاشتند. ساخت بیمارستان، به عنوان مرکزی خدماتی و آموزشی، از اقدامات راهبردی حاکمان مسلمان بوده است؛ اقدامی که هم برای آن ها مفید بود و هم خدمت‌رسانی به خلق محسوب می‌شد. قرن چهارم و پنجم هجری، دورانی که اروپا در منجلاب بیماری‌های مهلک و مرگ و میر ناشی از آن غوطه‌ور بود، این‌جا، در ایران دوره اسلامی، بیمارستان‌های مدرن با پزشکانی حاذق و پرستارانی کارآزموده وجود داشت که تخصص‌شان زدودن آثار رنج و درد از تن انسان‌ها بود.
آغاز نهضت بیمارستان‌سازی
آل بویه ایرانی نژاد که آراسته به اعتقادات مذهب شیعه بودند، نخستین گام بلند را در جهت تأسیس عمومی بیمارستان در سراسر ایران آن عصر برداشتند. عضدالدوله دیلمی، امیر فرهنگ‌دوست دودمان بویه، در میانه قرن چهارم هجری، دستور داد تا بیمارستان‌های مجهزی در شهرهای ری، اصفهان، شیراز و یزد ساخته شود. او مدیریت این بیمارستان‌ها را به حاذق‌ترین پزشکان هر شهر می‌سپرد. در ری، محمد بن زکریای رازی، پزشک و داروساز نامی ایران، مدیریت ساخت و بهره‌برداری از بیمارستان بزرگ شهر را برعهده داشت. به دستور او، گوسفندی را کشتند و گوشت آن را در چهار نقطه شهر بر درختی آویختند. آن‌گاه به فرمان حکیم، بیمارستان را در همان مکانی ساختند که گوشت دیرتر از همه فاسد شده بود. این تدبیر برای آن بود که بیماران، به صورت خاص از بهترین شرایط آب و هوایی بهره‌مند شوند. ساختمان بیمارستان ری که نمونه‌ای از بیمارستان‌های متعدد این دوره در ایران اسلامی بود، با سنگ و ساروج ساخته شد و تمهیدات کارایی برای وارد نشدن موش و حشرات موذی به آن اندیشیدند.
نخستین بار در تاریخ پزشکی، بخش‌های مختلفی برای بیماری‌های متنوع در نظر گرفته و قسمت مردان از زنان جدا شد. این اقدام گام مهمی در جهت تحقق حقوق بیمار بود؛ رویکردی که امروزه در بیمارستان‌های مدرن دنیا، به رعایت آن مباهات می‌کنند. در دیگر بیمارستان‌ها نیز، پزشکان برجسته و نامدار، ریاست داشتند؛ جرجانی، طبیب نامدار ایرانی، رئیس بیمارستان مجهز خوارزم بود. در هر یک از این بیمارستان‌ها، امکان ارائه همزمان خدمات بستری به بیش از ۲۰۰ بیمار فراهم می‌شد؛ حال آن‌که در همان زمان، چهار بیمارستان ظاهراً مجهز در اروپا، در مجموع توانایی پذیرش و پرستاری از ۴۵ بیمار را داشتند! بیمارستان، محلی برای آموزش پزشکان، داروسازان و پرستاران جوان هم بود. آن ها زیر نظر پزشکان و داروسازان رسمی و پرستاران پرسابقه، آموزش می‌دیدند تا مجوز فعالیت در دنیای طبابت را به دست آورند.
ساختمان یک بیمارستان ایرانی، هزار سال قبل
طبق گزارش مورخان، استفاده از تخت در بیمارستان‌های ایران رواج نداشت؛ هرچند در برخی قسمت‌ها، مانند اتاق‌های عمل، از تخت برای ساده‌تر شدن کار استفاده می‌کردند. با این حال، تمام بیماران از موهبت مکان پاکیزه، لباس یکدست و جای خواب بهداشتی، برخوردار بودند و به صورت روزانه، محل استراحت آن ها مرتب و تمیز می‌شد.کف تمام اتاق‌ها، یا مانند بیمارستان صاحبی یزد، با فرش تمیز مفروش می‌شد یا آن را مانند بیمارستان عضدی شیراز از سنگ می‌ساختند تا شست و شویش آسان باشد. اتاق‌های بیمارستان از پنجره کافی برخوردار بود؛ چنان‌که آفتاب در تمام روز، درون آن می‌تابید. معمولاً سطح ساختمان را کمی بالاتر از زمین اطراف می‌گرفتند تا نم و رطوبت به درون آن نفوذ نکند. اتاق‌هایی برای جراحی در نظر گرفته شده بود که از نظر رعایت بهداشت و توجه به پاکیزگی، با اتاق های عمل‌ امروزی برابری می‌کرد. بر خلاف اروپای قرن ۱۹ که تا کشف مسئله ضدعفونی توسط ژوزف لیستر، جراح انگلیسی، همچنان به دلیل عفونت‌های پس از جراحی، قربانی می‌داد، در بیمارستان‌های عصر طلایی تمدن ایرانی اسلامی، کمتر کسی بر اثر این عارضه فوت می‌کرد. پیشرفت‌های جراحی، به ویژه پس از ابتکارات زهراوی و انتقال آن به ایران، اتاق‌های عمل را بسیار مدرن‌تر و امن‌تر از قبل کرد. بیمارستان‌های ایران دوره اسلامی، به داروخانه‌های بزرگی به نام «صیدلانی» مجهز بود که بیماران را از مراجعه به بیرون از بیمارستان، بی‌نیاز می‌کرد. بر ساخت و تهیه داروها نظارت می‌شد و خبره‌ترین داروسازان را به کار تهیه ادویه و اشربه درمانی می‌گماشتند و رئیس آن ها، «شیخ صیدلانی» نام داشت. برخی از نسخه‌های آن روزگار که تأثیری معجزه‌گونه بر درمان بیماری‌ها داشته، هنوز در دنیای مدرن و قرن ۲۱، ناشناخته مانده و توجه پزشکان دنیا را به خود جلب کرده است.
مدیریت مثال‌زدنی
شیوه مدیریت در این بیمارستان‌ها بسیار دقیق بود. رئیس بیمارستان، خود پزشکان را می‌آزمود و برمی‌گزید. پرستاران که به طور عمده از میان بانوان کارکشته برگزیده می‌شدند، زیر نظر رئیس بیمارستان به خدمت مشغول بودند. گزارش های روزانه بیماران در دفاتر ثبت و داروهای خورانده شده به آن ها، در ستون مخصوص نوشته می‌شد تا محل رجوع و بررسی پزشک یا پرستار شیفت بعدی باشد. پزشکان، به صورت شبانه‌روزی در بیمارستان حاضر بودند و رسیدگی به بیماران سرپایی را، در یک کلینیک جداگانه و در روزهای مشخص، انجام می‌دادند. زیگرید هونکه، خاورشناس آلمانی و نویسنده کتاب «هدایایی برای مغرب زمین»، بر این نکته تصریح دارد که پزشکان، افزون بر درمان بیماران مراجعه کننده به بیمارستان، موظف بودند برای سرکشی به بیماران ناتوان، به منزل آن ها بروند و برای این‌کار، بیمارستان مجهز به اسب و دیگر وسایل نقلیه مناسب بود تا پزشک، اسباب و داروها را تا منزل بیمار ببرد. از آن‌جا که در اسلام، کمک به دیگران و اهتمام به وضع جسمی و معیشتی فقرا و قشرهای آسیب‌پذیر جامعه، در درجه اول اهمیت قرار دارد، بسیاری از مسلمانان ثروتمند و نیک‌اندیش، مقوله درمان را راهی برای توجه به همنوع می‌دانستند. در بیمارستان‌های ایران دوره اسلامی، میان مسلمان و غیرمسلمان فرقی گذاشته نمی‌شد. معمولاً بیمارستان موقوفاتی داشت که درآمد آن را صرف بیماران نیازمند می‌کردند و از این لحاظ، بیمارستان‌های ایران را باید نخستین مکان‌های درمانی مدرن دنیا بدانیم که به صورت مدوّن، بودجه‌ای مخصوص در آن ها برای درمان بیماران فقیر در نظر گرفته شده بود. موضوع دیگری که باید به آن اشاره کنیم، توجه ویژه به تغذیه بیمار، بین زمان بستری شدن تا ترخیص وی از بیمارستان است. برنامه غذایی، مطابق دستور پزشک و توسط آشپزخانه بیمارستان اجرا می‌شد و پرستاران، موظف به مراقبت دایمی از این برنامه بودند تا بیمار زودتر بهبود یابد. حتی بیمارستانی برای درمان امراض روانی در اصفهان ایجاد شد که موقوفات فراوانی از آن پشتیبانی می‌کرد. ایرانیان، مبدع بیمارستان‌های سیار هم بودند. در این بیمارستان‌ها که بین روستاها و شهرهای کمتر برخوردار جابه‌جا می‌شد، همه گونه خدمات، از معاینه و طبابت سرپایی تا بستری و جراحی انجام می‌گرفت و در برخی مواقع، بیماران را برای درمان قطعی، به بیمارستان‌های ثابت، در شهرهای بزرگ اعزام می‌کردند و صدالبته، این خدمت برای بیماران نیازمند، رایگان بود.