بدون دانستن حق شماست ، بیشتر بدانید
سایت بدون – با این‌که مست عشق حسن فتحی تقریبا به سادگی توانسته دو گردنه صعب‌العبور «سرمایه‌ات را از کجا آورده‌ای؟» و «شایعه ایفای نقش مولانا توسط بازیگر ترک سریال حریم سلطان» را پشت‌سر بگذارد، اما بی‌تردید گردنه‌های دشوار دیگری در راه است و باید منتظر حوادث و جنجال‌های بیشتری در ادامه مسیر این اثر باشیم. این پیش‌بینی خیلی زودتر از آن‌چه گمان می‌کردیم، به واقعیت بدل شد و مست عشق به دشوارترین مانعی که می‌شد تصورش را کرد، برخورد؛ و آن چیزی نیست جز مخالفت دوتن از مراجع بانفوذ با ساختهشدن این فیلم. در حقیقت کار این اثر که از همان ابتدا معلوم بود یک پروژه عادی نیست، خیلی زود بالا گرفت.
بازتاب حیرت‌انگیز خبر ساخت فیلم یا سریالی (روایت‌ها متفاوت است!) که قرار بود روایتگر برهه‌ای از زندگی مولانا و شمس تبریزی باشد؛ حساسیت‌های زیادی به وجود آورد و به گزارش قم‌نیوز به اعلام حرمت ساخت مست عشق انجامید. ماجرا از آن‌جا آغاز شد که جمعی از طلاب از آیت‌الله مکارم شیرازی درباره سریال شمس تبریزی پرسیدند؛ که ایشان نیز در پاسخ گفتند که «با توجه به این‌که این کار سبب ترویج فرقه ضالّه صوفیه می‌شود، شرعا جایز نیست و باید از آن خودداری کرد».
البته ایشان تنها مرجعی نبودند که با ساخت مست عشق مخالفت کرد. آیت‌الله نوری‌همدانی نیز در پاسخ استفتایی که درباره این اثر صورت گرفته بود، کتبا مرقوم کرد که «این‌دونفر نامبرده از اعیان صوفیه می‌باشند و ما برای این مطلب مدارک متقنی از کتاب‌های خودشان داریم. اساسا فرقه صوفیه یکی از فرقه‌های ضالّه و مضله می‌باشند که با تشکیلات قطب‌سازی و مرشدبازی به جنگ اسلام ناب که اسلام قرآن و اهل بیت عصمت علیهم‌السلام است، آمده‌اند، و حضرت صادق(ع) درباره صوفیه فرموده‌اند که آنها دشمنان ما هستند. پس ترویج آنها به هر شکلی باشد، جایز نمی‌باشد و حرام است».
پاس گل به رقیب؟
مست عشق حسن فتحی در شرایطی با فتوای آیات عظام مکارم شیرازی و نوری همدانی به وضع «بودن یا نبودن» رسیده که اکنون سال‌هاست اهل فرهنگ این مرزوبوم در مقابل زیاده‌خواهی‌های ملل همسایه که در پی مصادره مفاخری چون مولانا هستند، مقاومت کرده و به تأکید و تصریح مولانا را شخصیتی ایرانی می‌دانند -و البته در این راه حمایت نظام نیز با مردم بوده است. در حقیقت این‌که ساختهشدن فیلم یا سریالی درباره شخصیتی که در کتاب‌های درسی، از دوره ابتدایی تا پایان دبیرستان همه‌ساله، حداقل شعری از او به دانش‌آموزان آموخته می‌شود، محل تردید باشد، از آن مواردی است که شاید در باور نگنجد. از این رو هم هست که خیلی‌ها این کار را در فضای مجازی «دادن پاس گل به سارقان مفاخر ایران‌زمین» خوانده‌اند یا «تاییدی بر ادعاهای ترک‌ها مبنی بر ترک بودن مولانا».
این یعنی که مست عشق یا ساخته نخواهد شد یا این‌که باید برای ساختهشدن بر موانع بزرگی غلبه کند. این درحالی است که رهبر انقلاب ۱۱سال پیش در نشستی با شاعران گفته‌اند: «اگر دیوان شمس مولوی را که به حالات آن دسترسی نداریم، دور از دست بدانیم، اما مثنوی مولوی که اصولِ اصولِ اصولِ دین است؛ آیت‌الله مطهری هم همین نظر را داشت».
شرایط درست شبیه وضعیتی است که موجب توقیف هفت‌ساله فیلم رستاخیز احمدرضا درویش شده است. در آن فیلم تصویرکردن سیمای حضرت عباس(ع) اعتراض‌هایی را از جانب مراجع به بار آورد؛ و این باعث شد وزارت ارشاد پروانه نمایش آن فیلم را به‌طور ناگهانی لغو کند، آن‌هم درشرایطی که احمدرضا درویش به صراحت اعلام کرده بود که مبنای حرکتی فیلم رستاخیز فتوای رهبری بوده است: «در رستاخیز به فتوای مقام معظم رهبری عمل شده و البته مراجع بزرگوار دیگری مثل حضرت آیت‌الله سیستانی، حضرت امام(ره)، حضرت آقای بهجت، مرحوم حضرت آیت‌الله خویی. مبنای حرکت فیلم بر مبنای فتوای مقام معظم رهبری بود و این فتوا توسط خود تهیه‌کننده این فیلم اخذ شده است».
بعد از انتشار نظرات آیات عظام مکارم شیرازی و نوری‌همدانی، خیلی زود
نظرات مراجع و آیات عظامی که نظراتی مخالف فتوای حرمت ساخت اثری درباره
مولانا و شمس تبریزی داشتند، رسانه‌ای شد، که در این میان می‌توان به نظر
رهبر معظم انقلاب درباره جایگاه و شخصیت جناب شمس و مولانا اشاره کرد.
خبرآنلاین دقایقی بعد از انتشار استفتائات علیه سریال مست عشق، سخنان رهبر
انقلاب را در دیدار با جمعی از شعرا در تاریخ ۲۵ شهریور ۱۳۸۷ منتشر کرد؛ که
می‌فرمایند: «یک بخش مهمی از شعر آئینی ما می‌تواند متوجه مسائل عرفانی و
معنوی بشود و این هم یک دریای عظیمی است. شعر مولوی را شما ببینید. اگر فرض
کنید کسی به دیوان شمس به خاطر زبان مخصوص و حالت مخصوصش دسترسی نداشته
باشد که خیلی از ماها دسترسی نداریم و اگر آن را کسی یک قدری دوردست بداند،
مثنوی، مثنوی؛ که خودش می‌گوید: و هو اصول اصول اصول الدین».
در این سخنان، آیت‌الله خامنه‌ای خاطره‌ای از شهید مطهری را نیز نقل کرده بودند: «واقعا اعتقاد من هم همین است. یک وقتی مرحوم آقای مطهری از من پرسیدند نظر شما راجع به مثنوی چیست، همین را گفتم. گفتم به نظر من مثنوی همین است که خودش گفته: و هو اصول اصول اصول الدین… ایشان گفت کاملا درست است، من هم عقیده‌ام همین است».
انتشار گفته‌های مقام معظم رهبری اگرچه تا حد زیادی فشارها را از روی سازندگان مست عشق کم کرد، اما از این‌رو که این فیلم- یا سریال- دست روی موضوعی گذاشته که موجب اختلافی دیرینه سال میان فقهاست، بعید است بتوان توقع داشت روزهای راحتی در انتظار سازندگانش خواهد بود. در حقیقت به قول دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی که کیمیای عشق را در تفسیر سروده‌های شورانگیز مولانا نوشته؛ «این یک درگیری هزاروچهارصدساله است. فقها هزاروچهارصد‌سال است که عرفان و تصوف را انحراف می‌دانند». این باعث می‌شود ادامه تولید مست عشق در‌هاله‌ای از ابهام قرار داشته باشد.
مولانا در آثار هنری
مولانا به‌خصوص دیدارش با شمس تبریزی همواره منبع الهام بزرگی بوده برای خلق آثار هنری یا ادبی گوناگون. در این زمینه اگرچه سینما از این نظر دست پری ندارد و درواقع جز چند کار نه‌چندان مهم که آنها هم موفقیت چندانی نداشته‌اند، کار سینمایی فاخری در این زمینه نشده، اما در انواع دیگر هنری در سال‌های اخیر شاهد آثار موفقی در این زمینه بوده‌ایم.
در سینما و تلویزیون تاکنون تنها سریالی به نام «جلال‌الدین» به کارگردانی شهرام اسدی و آرش معیریان را داشته‌ایم؛ که در سال۹۳ پخش شد. این سریال که به کودکی مولانا در بلخ می‌پرداخت، البته مورد استقبال چندانی قرار نگرفت.
هالیوودی‌ها هم در این زمینه دست‌کمی از ما ندارند و تنها یک بار، چند‌سال پیش، فیلمنامه‌نویس «گلادیاتور» با ادعای ساخت فیلم زندگی «مولانا» با بازی « لئوناردو دی کاپریو» در نقش مولانا جنجال به راه انداخت. اما در زمینه ادبیات داستانی شاهد آثار موفقی در این مورد بوده‌ایم که یکی از جدیدترین نمونه‌ها در این بین رمان «ملت عشق» است. کتابی آشنا برای کتاب‌بازها که به بازآفرینی حکایت شمس و مولانا به قلم الیف شافاک نویسنده ترک پرداخته و در چند‌سال اخیر به تیراژی افسانه‌ای در سطح بازار کتاب ایران دست یافته است. دقیق‌تر این‌که ملت عشق در ترکیه عنوان پرفروش‌ترین کتاب تاریخ ترکیه را به خود اختصاص داد و در ایران نیز تاکنون بیش از ۱۰۰ بار به چاپ رسیده است.
«کیمیا خاتون» دیگر کتابی است که به قلم سعیده قدس موسس موسسه محک به مولانا می‌پردازد. حکایت زندگی «کیمیا خاتون» دختر محمدشاه ایرانی و کرا خاتون که پس از مرگ شوهرش به‌عنوان همسر دوم به عقد و ازدواج مولانا درآمده و سعی می‌کند بعد انسانی زندگی مولانا را که در سایه بعد روحانی‌اش مورد غفلت قرار گرفته است، روشن کند.
روایت کیارستمی از اشعار مولانا به نام «آتش در باد» دیگر تلاش ادبی در ستایش یا امروزی‌کردن مولاناست و البته آلبوم «صورتگر» سالار عقیلی با آهنگ‌سازی علی پژوهشگر و ناگفته حافظ ناظری که با همکاری شهرام ناظری و نوازندگان جهانی بزرگی ساخته شده است. «امیر بی‌گزند» چاوشی دیگر تلاش هنری سال‌های اخیر درباره مولاناست.
مولانا و تساهل؟
داماد مرحوم علامه جعفری و مولف کتاب‌های حکمی و عرفانی نظیر «تاریخ حکماء و عرفای متاخر» و «فوائد در عرفان و فلسفه و تصوف و تاریخ آن» درباره اتهام اباحه‌گری و تساهل که به مولانا زده می‌شود، می‌گوید: «یکی از شایعات این است که عرفان را با تصوف خلط می‌کنند، در حالی که این دو با هم متفاوتند؛ البته چنان این دو در هم تنیده‌اند، خیلی دشوار است که بگوییم مولانا عارف است یا صوفی. خود من هم که اصرار دارم در تمایز عرفان و تصوف، نمی‌توانم بگویم مثنوی یک متن عارفانه است یا یک متن صوفیانه.
اما وجه صوفیانه ملّا در زندگی شدیدتر است البته این‌که تفکیک می‌کنیم عرفان را از تصوف، در مقام ارزشگذاری آن نیستیم. یکی از ارکان تصوف قدیم هم سماع است؛ خب مولانا هم سماع می‌کرده؛ اولا معلوم نیست که این کار فسق باشد، حالا فوق فوقش این است که بگوییم فسقی کرده و گناهی کرده، مگر مرتکب کفر شده است؟ او که خودش گناه نمی‌داند، بلکه کمال می‌داند؛ فرضا اگر مرتکب گناه هم که شده باشد، ادعا نکرده. بله مراتب ادراک جای خودش است، ولی نهایت می‌توانیم بگوییم ناقص است، اما کمالاتش را که نمی‌توانیم انکار کنیم. مثل طبیبی که مثلا ماتریالیست است، اما در طبابتش عالی‌مقام است، آیا این قابل جمع نیست؟»
