از نگاه آنتونی گیدنز /وقتی می گوییم جامعه شناسی علم است یانه ، به چه معناست؟

سایت بدون – جامعه شناسی جایگاه نخستین را در میان گروهی از رشته های علمی (از جمله انسان شناسی، اقتصاد و علوم سیاسی) که معمولاً علوم اجتماعی نامیده می شوند اشغال می کند. اما آیا ما واقعاً می توانیم زندگی اجتماعی انسان را به شیوه ای

نویسنده: آنتونی گیدنز





جامعه شناسی جایگاه نخستین را در میان گروهی از رشته های علمی (از جمله انسان شناسی، اقتصاد و علوم سیاسی) که معمولاً علوم اجتماعی نامیده می شوند اشغال می کند. اما آیا ما واقعاً می توانیم زندگی اجتماعی انسان را به شیوه ای علمی مطالعه کنیم؟ برای پاسخ به این پرسش، باید پیش از همه ویژگیهای اصلی علم را به عنوان شکلی از کوشش اندیشمندانه بشناسیم. علم چیست؟
علم کاربرد روشهای منظم پژوهش، تفکر نظری، و ارزیابی منطقی استدلالها، برای توسعه ی مجموعه ای از آگاهیها درباره ی موضوع خاصی است. کار علمی به ترکیب تفکر بدعت آمیز جسورانه و تنظیم دقیق مدارک و دلایل برای تأیید یا رد فرضیه ها و نظریه ها بستگی دارد. اطلاعات و بصیرتهایی که از طریق مطالعه و بحث علمی انباشته می شود همیشه تا اندازه ای آزمایشی است- ممکن است در پرتو مدارک یا دلایل جدید مورد تجدیدنظر قرار گرفته، یا حتی کاملاً رد شود.
هنگامی که ما می پرسیم، “آیا جامعه شناسی علم است؟ “منظور ما دو چیز است:” آیا این رشته می تواند دقیقاً بر پایه ی روشهای علوم طبیعی طرح ریزی شود؟” و “آیا می توان امیدوار بود که جامعه شناسی به همان نوع آگاهی دقیق و مطمئن دست یابد که علمای طبیعی نسبت به جهان فیزیکی پیدا کرده اند؟” این مسائل همواره تا اندازه ای مورد اختلاف بوده اند، اما طی دوره ای طولانی اکثر جامعه شناسان به آنها پاسخ مثبت می دادند. آنها معتقد بودند که جامعه شناسی می تواند و باید هم از نظر اسلوبها و هم به لحاظ خصلت یافته هایش همانند علوم طبیعی باشد (دیدگاهی که زمانی به عنوان اثبات گرایی شناخته می شد).
این نظر اکنون خام می نماید. مانند دیگر “علوم” اجتماعی، جامعه شناسی رشته ای علمی هست به این معنا که متضمن روشهای منظم پژوهش، تحلیل داده ها، و ارزیابی نظریه ها در پرتو مدارک و دلایل منطقی است. اما مطالعه ی انسانها با مشاهده ی رویدادها در جهان فیزیکی تفاوت دارد، نه چارچوب منطقی و نه نتایج مطالعات جامعه شناسی هیچ یک فقط بر حسب مقایسه با علوم طبیعی نمی تواند چنانکه باید درک شود. در بررسی زندگی اجتماعی ما با فعالیتهایی سر و کار داریم که برای مردمی که به آن فعالیتها می پردازند معنی دار هستند. برخلاف اشیا در طبیعت، انسانها موجوداتی خود آگاهند، که به اعمال خود معنا و هدف می بخشند. ما حتی نمی توانیم زندگی اجتماعی را به درستی توصیف کنیم مگر اینکه پیش از هر چیز معناهایی را که مردم به رفتارشان می دهند دریابیم. برای مثال، توصیف یک مرگ به عنوان خودکشی مستلزم آگاهی یافتن از این امر است که شخص موردنظر هنگامی که کشته شد چه اندیشه ای در سر داشته است. خودکشی فقط در جایی می تواند رخ دهد که فردی به طور جدی قصد نابودی سازی خود را داشته باشد. به شخصی که تصادفاً جلوی اتومبیلی قدم می گذارد و کشته می شود نمی توان گفت مرتکب خودکشی گردیده، این مرگ به اراده آن شخص صورت نگرفته است.
این واقعیت که ما نمی توانیم انسانها را درست همانند اشیا در طبیعت مورد مطالعه قرار دهیم از بعضی لحاظ امتیازی برای جامعه شناسی به شمار می رود، و از جنبه های دیگر دشواریهایی می آفریند که علمای طبیعی با آنها روبه رو نمی شوند. پژوهشگران جامعه شناس از اینکه می توانند مستقیماً سئوالاتی را برای افرادی که مورد مطالعه قرار می دهند- انسانهای دیگر- مطرح کنند، سود می برند. از طرف دیگر، مردمی که می دانند فعالیتهایشان تحت بررسی است اغلب همان گونه که معمولاً رفتار می کنند رفتار نخواهند کرد. به عنوان مثال هنگامی که افراد به پرسشنامه ها پاسخ می دهند، ممکن است آگاهانه یا ناآگاهانه نظری درباره ی خودشان ابراز کنند که با نگرشهای معمولی آنان فرق می کند. آنها حتی ممکن است سعی کنند با دادن پاسخهایی که گمان می کنند پژوهشگر خواستار آن است به او کمک کنند.

عینیت جامعه شناسان کوشش می کنند در پژوهشها و تفکرات نظریشان مستقل بوده و زندگی اجتماعی را به شیوه ای آزاداندیشانه مطالعه کنند. جامعه شناس خود تلاش خواهد کرد تعصباتی را که ممکن است مانع ارزیابی منصفانه اندیشه ها یا مدارک و شواهد گردد، کنار بگذارد. اما هیچ کس در مورد همه ی مسائل کاملاً آزاداندیش نیست، و میزان موفقیت هر فرد در ایجاد چنین نگرشهایی نسبت به مسائل مورد اختلاف به ناچار محدود است. با وجود این، عینیت فقط، یا حتی اساساً، به بینش پژوهشگران خاص بستگی ندارد، و به روشهای مشاهده و استدلال مربوط است. در اینجا خصلت عمومی این رشته بسیار مهم است. از آنجا که نتایج و گزارشهای تحقیق برای بررسی در دسترس اند- در مقالات تک نگاریها یا کتابها منتشر می شوند- دیگران می توانند نتیجه گیریها را مورد رسیدگی قرار دهند. ادعاهایی که بر اساس نتایج تحقیق مطرح شده است، می تواند توسط دیگران با نظر انتقادی ارزیابی گردیده و تمایلات شخصی در نظر گرفته نشود.
عینیت در جامعه شناسی به این ترتیب تا حد زیادی از طریق اثرات انتقاد متقابل توسط اعضای اجتماع جامعه شناسان به دست می آید. بسیاری از موضوعاتی که در جامعه شناسی مورد مطالعه قرار می نگیرند مورد اختلاف هستند، زیرا مستقیماً به ستیزه ها و منازعات در خود جامعه مربوط می شوند. اما از طریق بحث عمومی، بررسی مدارک و شواهد و ساخت منطقی استدلال، این گونه موضوعات می توانند به طور ثمربخش و مؤثر تحلیل شوند. (Habermas, 1979) .
منبع مقاله:
گیدنز، آنتونی، (۱۳۷۶)، جامعه شناسی، ترجمه ی منوچهر صبوری، تهران: نشر نی، چاپ بیست و هفتم: ۱۳۹۱