دیدنی های ایران/ مسجد جامع تبریز ؛ راوی بزرگ تبریز صفوی

سایت بدون – این‌بار به تبریز می‌رویم؛ شهری که آخرین روزهای پرافتخار عنوان «پایتخت گردشگری شهرهای اسلامی در سال ۲۰۱۸» را پشت سر می‌گذراند؛ شهری با گذشته‌ای پر فراز و فرود که در دوره مختلف پایتخت یا ولیعهدنشین ایران بوده و آثاری از دوران آهن و پیش از تاریخ تا دوران قاجار در آن وجود دارد که هر یک از آنها گویای گذشته پر شکوه این شهر است. در میان این آثار و بناهای تاریخی، مساجد و اماکن مقدس از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند و در میان این ابنیه مقدس، مسجد جامع تبریز نگینی است مثال زدنی. با این اوصاف جای تردید نیست در سفر به شهر مجاهدین مشروطه، زمانی را هم به بازدید از مسجد جامع اختصاص بدهیم.

 سلجوقیان یا پیشتر؟
مسجد جامع تبریز در کتب قدیمی و میان مردم به نام‌های مسجد جمعه و جامع کبیری هم شناخته می‌شود. براساس شواهد، براساس برخی اسناد بنیان مسجد به دوران سلجوقیان بازمی‌گردد و با ساخت آن در واقع هسته مرکزی شهر و بازار پیرامون آن شکل معینی به خود می‌گیرد، اما در کتاب مرزبان‌نامه، از مسجدی بزرگ نام برده می‌شود که سازنده آن عبدا… بن عامری است و قدمت آن به صدر اسلام می‌رسد. 
سال ۱۱۹۳ هجری، زمین لرزه بزرگی در تبریز اتفاق افتاد که بخش بزرگی از بناهای سلجوقی ویران شد. به این ترتیب احتمال دارد چنانچه آثاری قدیمی‌تر از دوره سلجوقی وجود داشته، احتمالا تخریب شده باشد. از سویی، بنای اولیه مسجد را نمازخانه‌ای به نام جامع تبریز می‌دانند که طی دوره‌های مختلف بخش‌هایی به آن اضافه شده است. ابتدای دوران قاجار چند سالی از آن زلزله بزرگ گذشته بود، اما خرابی‌ها برجا مانده بود تا آن‌که حسینقلی خان دنبلی، حاکم قاجاری تبریز، مسجد را بازسازی و ترمیم کرد. 

 معماری به سبک ایرانی 
ابتدا مسجد براساس سبک عربی به صورت یک ایوانه ساخته شده بود، ولی بعدها به یک مسجد دو ایوانه با سبک ایرانی تبدیل شد. مسجد دارای دو ورودی در شمال و جنوب است که در شمالی به صحن اصلی و در جنوبی به کنار گذر پشت مسجد راه دارد. طاق‌های بلند و وسیع با عرضی ۱۵متر در بخش میانی مسجد با شکوه بسیار دیده می‌شود.
 از جمله ویژگی‌های این عمارت، تقسیم طولی مسجد با دو دیوار به دو قسمت مجزا اما نامساوی است. یک قسمت طولی برابر ۲۸ متر و بخش دیگر ۳۲ متر طول دارد و عرض آن هم از بخش اول بیشتر است. همان‌طور که گفته شد، پایه‌های مسجد از قطر بسیاری برخوردار است و در ساخت آنها از آجرهای بزرگ استفاده شده است. 
آجر و گچ مصالح اصلی در ساخت مسجد است و تمام تزئینات داخلی نیز با همین مصالح انجام شده، به صورتی که در هیچ کجای بخش درونی مسجد اثری از کاشیکاری و حجاری دیده نمی‌شود. تنها کاشیکاری مسجد مربوط به گنبد و گلدسته‌های آن است.

 محرابی با طرح مارپیچ
در نمازخانه قدیمی و به عبارتی زیرزمین کنونی مسجد، محرابی از سنگ مرمر سفید با طرح مارپیچ وجوددارد و در قسمت بالای طاق آن، کتیبه‌ای با تزئینات گچبری وجود دارد که قدمت آن به دوره ایلخانیان بازمی‌گردد. جالب آنجاست که در محراب آثاری از گچبری رنگی نیز وجود دارد. این محراب پس از زلزله سال ۱۱۹۳ با گچ پوشانده شده، ولی امروزه توسط کارشناسان میراث فرهنگی مرمت شده. محراب این مسجد، مستطیل شکل و یک یا دو طاق‌نما و قوسی در مرکز است. 

 قدیمی‌ترین بخش عمارت 
پشت دیوار شرقی مسجد، شبستانی بزرگ و تاریک با ده ستون و طاق‌های ضربی آجری وجود دارد که به نام مسجد یا شبستان زمستانی نیز معروف است. در مسجد جامع تبریز  2کتیبه سنگی نیز کشف شده  که  جنس کتیبه اول از سنگ مرمر و روی آن مطالبی در مورد خواب شاه طهماسب صفوی مبنی بر رویت حضرت ولی عصر(عج) و دستور ایشان در مورد برداشتن قسمتی از مالیات، احسان و گذشت نسبت به مردم حک شده است. کتیبه دیگر در واقع فرمان شاه سلطان حسین صفوی در سال ۱۱۰۶ هجری قمری به رستم‌خان سالارسپه و بیگلربیگی آذربایجان درباره بسته شدن چرس‌فروش‌ها، روسپی خانه‌ها، قمارخانه‌ها و اجرای حد شرعی در مورد هرکدام از متخلفان است. در این فرمان همچنین دستور منع کبوتربازی، گرگ دوانی، قوچ بازی و گاو بازی نیز قید شده است. شبستان بزرگ مسجد که دارای طاق و گنبد است، از کهن‌ترین قسمت این عمارت ارزشمند تاریخی به‌شمار می‌آید.
​​​​​​​
 گنبدی مرتفع با کاشیکاری‌های معرق
در زمان سلطنت آق‌قویونلوها در آذربایجان، به دستور سلجوق شاه بیگم همسر اوزون حسن، گنبدی مرتفع با کاشیکاری‌های معرق، در بخش شمال مسجد ساخته می‌شود. پایه‌های این گنبد و قسمت‌هایی از کاشیکاری‌های آن امروز نیز برجای‌مانده است.