بدون دانستن حق شماست ، بیشتر بدانید
در طول نزدیک به ۴۰ سال گذشته، آثار داستانی متعددی درباره جنگ ایران و عراق به رشته تحریر درآمده است که نمونه‌هایی از آن‌ها، بیشتر توانسته‌اند در ذهن مخاطبان به یادگار بمانند.
سایت بدون – ۳۹ سال پیش در چنین ایامی، جنگی ناجوانمردانه به ایران تحمیل شد، جنگی که با دلاوری‌ها و رشادت جوانان این مرز و بوم به حماسه‌ای بزرگ در تاریخ ایران زمین بدل شد و یک ذره از خاک میهن به دست رژیم بعث نیفتاد.
در این سال‌ها، علاوه بر خاطرات بسیاری از رزمندگان که در قالب داستان و رمان توسط راویان نگاشته و منتشر شده است، رمان‌های زیادی هم با قلم نویسندگان حرفه‌ای به بازار نشر آمده‌اند. حال که در سالگرد آغاز جنگ تحمیلی قرار داریم، مروری بر هفت رمان ماندگار این حوزه داشته‌ایم؛ رمان‌هایی که به شکلی مستقیم، ماجرایی و برشی از جنگ را در قالب یک داستان روایت کرده‌اند، از «زمین سوخته» تا «سفر به گرای ۲۷۰ درجه.»
«زمین سوخته»؛ نخستین رمان جنگی
وقتی سخن از رمان‌های دفاع مقدس به میان می‌آید، نامی جز «زمین سوخته»، اثر ماندگار احمد محمود، به عنوان اولین رمان جنگی ایرانی به ذهن خطور نمی‌کند. این اثر که یکی از پرفروش‌ترین آثار حوزه دفاع مقدس در دهه ۶۰ تا دهه ۷۰ به شمار می‌آید، داستانی درباره سه ماه نخست تجاوز رژیم بعث به خاک ایران و مقاومت جانانه مردم را روایت می‌کند.
این رمان حاصل تجربه زیسته احمد محمود از دوران جنگ است و او درباره چگونگی شکل‌گیری اثر گفته است: «وقتی خبر کشته شدن برادرم را در جنگ شنیدم، از تهران راه افتادم رفتم جنوب. رفتم سوسنگرد، رفتم هویزه. تمام این مناطق را رفتم. تقریباً نزدیک جبهه بودم. وقتی برگشتم، واقعاً دلم تلنبار شده بود. دیدم چه مصیبتی را تحمل می‌کنم. اما مردم چه آرام‌اند. چون تا تهران موشک نخورد، جنگ را حس نکرد. دلم می‌خواست لااقل مردم مناطق دیگر هم بفهمند که چه اتفاقی افتاده است. همین فکر وادارم کرد که «زمین سوخته» را بنویسم.»
«زمین سوخته» دارای داستانی ساده و خطی است که با ظرافت به رشته تحریر درآمده و با زاویه دید درونی و به شیوه راوی قهرمان پیش می‌رود.
این کتاب به دلیل آنکه توسط یک نویسنده متعلق به جریان روشنفکری به نگارش درآمده بود سال‌ها نادیده گرفته شد، تا اینکه بعدها نویسندگانی چون احمد دهقان، از آن یاد و جوایز ادبی خود را به این اثر تقدیم کردند.
«سفر به گرای ۲۷۰ درجه»؛اثری از مهم‌ترین نویسنده جنگ
احمد دهقان را به واقع می‌توان مهم‌ترین نویسنده جنگ ایران و عراق دانست، نویسنده‌ای که آثار بسیاری در این حوزه به رشته تحریر درآورده است. گواهی این ادعا دو موضوع است، نخست اینکه او آثار بسیار خوبی را در این حوزه نوشته است و دوم اینکه دهقان به جز مقوله جنگ به موضوع دیگری نپرداخته است.
یکی از آثار ماندگار او در این حوزه، «سفر به گرای ۲۷۰ درجه» است، رمانی که به سبکی خاص و با روایتی عمیق از جنگ توانست مورد توجه قرار بگیرد و جوایز متعددی را چون جایزه بیست سال داستان نویسی، جایزه چهارمین دوره انتخاب کتاب سال دفاع مقدس و… از آن خود کرد.
ویژگی مهم این کتاب، روایت مستندگونه نویسنده از مشاهدات خود در زمان جنگ است و دهقان تمام تلاش خود را کرده تا داستانی پرکشش را بر اساس این مشاهدات خلق کند.
این رمان، داستان سفر یک نوجوان به نام ناصر به عمق جبهه‌های جنگ تحمیلی را روایت می‌کند.
«شطرنج با ماشین قیامت»؛ نگاهی فلسفی به دفاع مقدس
نگارش اثری داستانی درباره هشت سال دفاع مقدس وقتی از جانب نویسنده‌ای صورت گیرد که خود عضوی از خانواده خون گرم شهرهای جنوبی است، رنگ و لعاب دیگری پیدا می‌کند و حبیب احمدزاده یکی از همین نمونه‌هاست.
احمدزاده که متولد آبادان است، درباره جنگ ایران و عراق دست به قلم برد و اثر ماندگاری چون «شطرنج با ماشین قیامت» را نوشت، رمانی که از منظری متفاوت به موضوع جنگ هشت ساله پرداخته است.
این رمان، حوادث سه روز از محاصره آبادان به دست نیروهای عراقی را بازگو و به وقایع و رخدادهای جنگ می‌پردازد. قهرمان این رمان، دیده‌بان نوجوان ۱۷ سالهای است که به ناچار به جای دوست مجروحش، راننده ماشین حمل غذا می‌شود. او از این شغل ابا دارد و سعی می‌کند افراد کمتری از آن باخبر شوند.
روایت متفاوت و نگاه فلسفی نویسنده به مقوله جنگ ایران و عراق و دلاوری رزمندگان، ویژگی بارز این رمان به شمار می‌آید.
«پل معلق»؛ کشمکش درونی یک سرباز
در ادبیات دفاع مقدس، نام چند نویسنده همواره می‌درخشد که از آن جمله می‌توان به محمدرضا بایرامی اشاره کرد؛ نویسنده‌ای که آثار متعددی را در قالب‌های متفاوت درباره دفاع مقدس به نگارش درآورده که یکی از شاخص‌ترین‌شان «پل معلق» است.
بایرامی در «پل معلق» بخشی از داستان زندگی سربازی به نام نادر صدیق را که عضو پدافند نیروی هوایی است، روایت می‌کند؛ سربازی که در نیمه خدمت، پدر، مادر و خواهرش را از دست می‌دهد و به دلیل آنکه خود را در مرگ آن ها مقصر می‌داند، به دنبال فرار از گذشته است و این‌چنین با داستانش با جنگ گره می‌خورد.
کشمکش درونی انسان و جدال با افکار درونی از ویژگی‌های بارز «پل معلق» است که نویسنده به خوبی توانسته از پس نگارش آن بربیاید و مخاطب را درگیر این جدال کند.
بایرامی در این اثر، نگاهی بیرونی به شخصیت اصلی و ماجرایش دارد و با استفاده از عنصر غافلگیری توانسته جذابیت قابل قبولی را برای مخاطب ایجاد کند.
«دل و دلدادگی»؛ عشق در بستر جنگ
«دل و دلدادگی»، نوشته شهریار مندنی‌پور، دیگر رمان شاخصی است که درباره دفاع مقدس منتشر شده، این رمان دو جلدی به سه مقطع تاریخ ایران یعنی حوادث انقلاب، سالهای جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و زلزله رودبار می‌پردازد.
نویسنده در این رمان، از پس شخصیت‌پردازی‌ها به خوبی برآمده است و این موضوع یکی از نقاط قوت «دل و دلدادگی» محسوب می‌شود. کشمش‌های درونی و بیرونی و همچنین پیچیدگی خرده روایت‌ها از دیگر عناصری است که به این رمان جذابیت بخشیده.
این رمان، داستان دختری به نام روجاست که از میان سه عاشق سینه چاک خود، کاکایی، زال و داود، داود را انتخاب می‌کند. اما بعد از مدتی داود به رذالت کشیده می‌شود و در این میان زال وارد زندگی آن‌ها می‌شود و داود را برای ساختن خانه‌اش یاری می‌دهد. داود از عشق زال به روجا با خبر می‌شود. از طرف دیگر کاکایی که پیش‌تر به امید پیوند با روجا به خدمت سربازی رفته، بعد از شنیدن خبر بی وفایی دختر مورد علاقه‌اش به جبهه بر می‌گردد و پس از پایان دوره سربازی به بسیج می‌پیوندد و تا درجه فرماندهی گردان پیش می‌رود و به شهادت می‌رسد.
«آواز نیمه شب»؛ روایتی عینی از بمباران تهران
داوود غفارزادگان از نویسندگان صاحب نام ادبیات نوجوان پس از انقلاب اسلامی است، ویژگی مهم این نویسنده، روایتی درست و ناب از زمان خود و رویدادهای آن در داستان‌هایی است که می‌نویسد. آثاری که در کنار تمامی المان‌های روایی دارای جنبه های مهمی از جامعه زمان خود هستند. «آواز نیمه‌شب» نمونه‌ای از همین دست است که داستانی در بستر جنگ ایران و عراق را روایت می‌کند.
«آواز نیمه شب»، داستان نوجوانی است که سودای نویسندگی در سر دارد و در کش و قوس شب‌های حمله هوایی به تهران و در پناهگاه سعی دارد با توصیف آنچه در پیرامون او در حال رخ دادن است، خود را در قامت یک نویسنده معرفی کند.
بهره بردن نویسنده از توصیف‌ها و شخصیت پردازی‌هایی که برای مخاطب ملموس و عینی است از ویژگی‌های بارز این کتاب است که باید تعلیق و جذابیت را هم به آن اضافه کرد.
«در شعله‌های آب»؛ نگاه ریزبینانه به جنگ
«در شعله‌های آب»، نوشته مرتضی مردیها هم یکی از آثاری است که پیرامون دفاع مقدس نوشته شده اما به مانند «سرزمین سوخته» در زمان انتشار چندان مورد توجه قرار نگرفته است. البته وجه شباهت این رمان به اثر احمد محمود به محتوا هم کشیده شده است و در بخش‌هایی از رمان مخاطب به یاد «سرزمین سوخته» می‌افتد.
از ویژگی‌های مهم این رمان، توجه و ریزبینی نویسنده در روایت یکی از مهم‌ترین وقایع تاریخ معاصر ایران است.
در خلاصه داستان «در شعله‌های آب» آمده است: «هاشم به عشایر عرب که زن و مرد و کوچک و بزرگ کنار جاده به خرید و فروش و رفت و آمد مشغولند نگاه می‌کند. عبود پشت فرمان بود. چشم‌های من هم توی دشت می‌چرد…»
