بدون دانستن حق شماست ، بیشتر بدانید
کمی بعدِ آنکه فرمانده کلیف رابرتسن (بیل موری) و دستیارش افسر رانی پیترسن (آدام درایور)، که احتمالاً با شنیدن نامش و قاعدتاً دیدن قیافهاش، یادِ پترسنِ فیلم قبلیِ جیم جارموش میافتیم، میبینند زامبیها، این مُردههای متحرکی که باید سر از تنشان جدا کرد، ماشین پلیس را رها کردهاند و کمی دورتر کنار هم جمع شده‌اند و محو آن سفینهی فضاییای هستند که برای بردن زلدا وینستن (تیلدا سوئینتن) آمده، به این نتیجه میرسند که باید دل به دریا بزنند و پا به معرکهای بگذارند که حتا در فیلمنامهی جیم، همان جیمِ فلانفلانشدهای که همهی نسخهی ظاهراً کامل را به رانی داده و به کلیف فقط صحنههای خودش را گفته، نیامده؛ معرکهای که باید با همان فرمول همیشگیِ پلیس آمریکایی همهجا برنده میشود واردش شد. همین است که خودشان دستبهکار میشوند و همانطور که زامبیها نعرههای مضحک میکشند، درهای ماشین پلیس را با پا میبندند و با تفنگ و قمه راه میافتند بهسوی زامبیها.
همینطور که میروند و به سیاق فیلمهای زامبیوار و قهرمانمحور تصویر آهسته و موسیقی نواخته میشود و قهرمانها بههم نگاه میکنند و میروند سروقت زامبیها و با شلیک گلوله و ضربهی قمه سر از تنشان جدا میکنند، صدای هرمیت باب (تام ویتس) را میشنویم که میگوید «زامبیها، بازماندهی مردمان ماتریالیست، فکر میکنم از اول هم زامبی بودهاند. فلاکتهای بینامونشانِ فانیانِ بیشمار. مُرده‌ها نمیخواهند امروز بمیرند. مثل آن مورچهها دوباره زنده شده و راه افتادهاند. پایان دنیا. فکر میکنم همهی این اشباح مدتهاست آن روح کوفتیشان را گم کردهاند. حتماً در ازای چیزی آن را دادهاند؛ یا برای طلایی چیزی فروختهاند؛ ماشینهای تازه، وسایل آشپزخانه، شلوار تازه، کنسول بازی نینتندو و چیزهایی مثل اینها. فقط تشنهی چیزهای بیشترند.» در میانهی این حرفها است که عاقبت غمناک کلیف و رانی رقم میخورد و به دست زامبیها از پا درمیآیند.
اینجا است که میشود به فیلم دیگری از جارموش برگشت؛ به «تنها عاشقان زنده ماندند» و آن صحنهای که آدامِ خونآشام به ایوِ محبوبش میگوید حالش از این زامبیهایی که دنیا را پُر کردهاند به هم میخورد؛ میگوید دلش از بلایی که زامبیها سرِ دنیا آوردهاند خون است و در ادامه هم هرچه دلش میخواهد نثارِ زامبیهایی میکند که عرصه را برای خونآشامها تنگ کردهاند؛ بهخصوص بابت چیزهایی که دوست میدارند و چیزهایی که در خیالِ خود تصوّر میکنند و دنیایی که ساختهاند. و همین چیزها آن فیلم را به دنیای خونآشامهای تاریخگذشتهای بدل کرده بود که دل به چیزهایی خوش کردهاند که متعلّق به آن روزگار نیست؛ روزگاری که زامبیها بیوقفه سرگرم مصرف و تباه کردنِ همهی چیزهای در دسترسند و به چیزی رحم نمیکنند، جایی برای خونآشامهایی که رسماً وارث و حافظِ هنرند نیست. ظاهراً این تفاوت دو دیدگاه است به دنیا و آنچه در این دنیا به چشم میآید. شماری از آنها که روی زمین قدم میزنند رفتارِ زامبیها را دوست میدارند و بهزعمِ جارموش طرفدار مصرفگراییاند؛ مصرفگرایی مفرط تا حدّ مرگ بیآنکه این میلِ به مصرفگرایی اصلاً سیریپذیر باشد و سبکِ زندگی آنها هیچ شباهتی ندارد به خونآشامهایی که بیوقفه مصرف نمیکنند و علاوه بر تولید دستاندرکارِ حفاظت و نگهداری از فرهنگ و هنرند و همینها بود که «تنها عاشقان زنده ماندندِ» جارموش را به هشداری هنرمندانه بدل کرد در باب غلبهی مصرفگرایی در روزگار تولیدِ انبوه، و تصویری از روزگاری که مصرفگرایان اعتنایی به آنچه مصرف میکنند ندارند و تنها چیزی که برایشان مهم است خودِ مصرف کردن است به هر قیمتی و به هر شکلی و سیریناپذیر بودنِ این میل است که آنها را از خونآشامهای حافظ و وارثِ هنر جدا میکند.
دنیای «مُرده‌ها نمی‌میرند» هم تقریباً چنین دنیایی است و اگر صحنهای را به یاد بیاوریم که مُردههای از گور برخاسته در شهر قدم میزنند و هر کسی نام چیزی را به زبان میآورد که پیش از مردن و زیر خاک خوابیدن دوست داشته، همهچیز روشنتر میشود. بچهها و نوجوانها، طبعاً علاقهی بیشتری به انواع اسمارتیز و شکلات و آبمیوههای گازدار و کیکهای رنگووارنگ و اسباببازیهای تازه و چیزهایی مثل این دارند و زامبیهای دیگر، زامبیهای بزرگتر، با آیفونهای آخرین مدلی که معلوم نیست مال کدام مردمان بختبرگشتهای بوده و حالا نصیب این مُردههای متحرک شده، دور خود میچرخند و از سیری، دستیار هوشمند محصولات اپل، کمک میخواهند.
در این دنیا، یا آنطور که هرمیت باب میگوید «پایان دنیا»، که زامبیها چشمبهراه لحظهای هستند که از گور برخیزند و با گاز گرفتن و کشتن زندهها آنها را هم عضو دارودسته خودشان کنند، زنده ماندن و تن ندادن به سلیقهی زامبیها، به نکبتی که سر تا پایشان را پوشانده، آسان نیست. زندگی در زمانهای که از در و دیوار زامبی میبارد اگر ناممکن نباشد دستکم سختتر از آن است که بشود از دستش گریخت. مهم نیست که سر راه زامبیها سبز نشویم و بیاعتنا از کنارشان بگذریم؛ چون زامبیها از بیاعتنایی هیچ خوششان نمیآید و حتماً راهی برای مبتلا کردنِ زندهها پیدا میکنند؛ در زندگی واقعی هم اگر راهی پیدا نکنند شبکههای مجازی را که از آنها نگرفتهاند. شبکههای مجازی اتفاقاً عرصهی همین اشباحی است که مدتها است روح کوفتیشان را گم کردهاند، یا آن را در ازای چیزی فروختهاند.
راه چارهی آدمی که نمیخواهد اسیر این موجودات شود، ظاهراً این است که یا مثل هرمیت باب از اول کاری به زندهها و مُرده‌ها نداشته باشد و از دور، با دوربین، نظارهشان کند که چگونه یکدیگر را میدرند و گاز میگیرند و مبتلا میکنند، یا مثل زلدا وینستن از سیّارهی دیگری آمده باشد و بهوقتش از کامپیوتر ادارهی پلیس پیامی به سیّارهی خودش بفرستد و بگوید موقعیت خطرناک است و بهتر است در اسرع وقت سفینهی فضایی را بفرستند دنبالش؛ چون زمین، همهی زمین، کُرهای که رویش زندگی میکنیم، یا خیال میکنیم زندگی میکنیم، واقعاً جای زندگی نیست و زامبیها با آن سلیقههای کوفتیشان، با ظاهر هولناکشان و بوی مرگی که از تنشان بیرون میزند، محاصرهمان کردهاند. از دست زامبیها در این زمانه نمیشود فرار کرد. دنیا جای بیربطی است متأسفانه و همهچیز مثل فیلمنامهی جیم، همان جیم که به کلیف فقط صحنههای خودش را داده بخواند، احمقانه است. از این زمانه و مردمانش باید دور ماند؛ به هر قیمتی.
محسن آزرم، منتقد
